— Quote της εβδομάδας: «Τι θα ήταν το Dolce, αν υπήρχε σήμερα; Σίγουρα όχι ένα καφέ στη γωνία Σκουφά και Λυκαβηττού. Όπως θα έλεγε και ο Ηράκλειτος, αν ήταν ζαχαροπλάστης: δεν μπορείς να φας το ίδιο εκλεράκι δύο φορές». («Πάντα αναρωτιόμαστε: “Χρειάζεται αυτό να γίνει βιβλίο; Θα έχει νόημα ως έντυπο αντικείμενο;”» της Μίνας Καλογερά, Λάιφο, 20/12/23).
— Διάβασα το «Θα βάζατε αυτή τη ροζ σημαία στο μουσείο σας;» (Καθημερινή, 24/12/23) της Μάρως Βασιλειάδου. Στο άρθρο ρωτήθηκαν εκπρόσωποι μουσείων για να τοποθετηθούν σχετικά με την αναστάτωση που προξένησε η ανάρτηση του έργου της Γεωργίας Λαλέ «Neighborhood Guilt» στο ελληνικό προξενείο στη Νέα Υόρκη. Οι απαντήσεις των εκπροσώπων παρουσιάζουν περιορισμένο ενδιαφέρον. Κινούνται στα πέριξ λιγότερο ή περισσότερο συντηρητικών θέσεων αναφορικά με την ελευθερία καλλιτεχνικής έκφρασης. Μόνο «Η ομάδα της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση» ακουμπάει λίγο την ουσία του θέματος: «Έχει πάνω του [το έργο] το βάρος της συζήτησης που προξένησε, τον διχασμό και τον συμβολισμό, τα ερωτήματα για τον δέοντα ανώδυνο χαρακτήρα που οφείλουν να έχουν τα έργα τέχνης στους τοίχους κτιρίων που προορίζονται για τον πολίτη. [...] Θα το παρουσιάζαμε στη Στέγη; Ναι. Αλλιώς. Θα ήταν η θεατρική παράσταση με τίτλο “Το Προξενείο”».
Το ερώτημα επομένως που θα έπρεπε να τεθεί δεν ήταν αν οι υπεύθυνοι των μουσείων θα επέτρεπαν το συγκεκριμένο έργο να εκτεθεί στο μουσείο τους. Οι υπεύθυνοι των μουσείων δεν ήταν στη συγκεκριμένη περίπτωση οι αρμόδιοι για το θέμα που προέκυψε. Το ερώτημα θα έπρεπε να τεθεί σε πρεσβείες και προξενεία προς τους καθ’ ύλην αρμόδιους. Και βέβαια δεν θα παρουσίαζε ενδιαφέρον να ερωτηθεί η τουρκική πρεσβεία αλλά πρεσβείες κρατών που χαίρουν ουσιαστικής δημοκρατικής διακυβέρνησης. Η γαλλική πρεσβεία, για παράδειγμα, θα επέτρεπε ανάλογο έργο; Γιατί αυτό που μας ενδιαφέρει είναι αν πραγματικά έπρεπε να κατέβει από το προξενείο η ροζ σημαία, όχι επειδή συνιστούσε ως έργο τέχνης προσβολή στο εθνικό σύμβολο –αυτό ήταν μεν δόκιμο ερώτημα αλλά με εύκολη απάντηση, για όποιον τουλάχιστον κατανοεί την ελευθερία του λόγου–, αλλά επειδή δεν επιτρέπεται ένα προξενείο να εκθέτει ένα έργο τέχνης που αντλεί τη θεματολογία του από ένα εθνικό σύμβολο – στη προκειμένη περίπτωση τη σημαία.
Παραθέτω εδώ ένα απόσπασμα από το άρθρο «Η διαμάχη για το έργο με τη ροζ “σημαία”» (Καθημερινή, 20/12/23) της Ηλιάνας Μάγρα: «[...] ο Αντώνης Διαματάρης, σύμβουλος έκδοσης της εφημερίδας “Εθνικός Κήρυξ”, έγραψε ένα άρθρο στην ομογενειακή εφημερίδα στο οποίο κατέκρινε την απόφαση του προξενείου να εκθέσει το έργο. “Με ορισμένα εθνικά σύμβολα δεν παίζεις”, έγραψε. “Ή τουλάχιστον δεν παίζεις στο κτίριο του Γενικού Προξενείου με το θέμα της σημαίας μας”, σημείωσε».
Ας πούμε όμως ότι συμφωνούμε με την απόφαση να κατέβει το έργο. Αυτό που θα θέλαμε να μάθουμε είναι αφενός ποια έργα επιτρέπεται να εκτίθενται σε χώρους προξενείων και πρεσβειών και ποια απαγορεύονται, και, αφετέρου, με ποια σύμβολα επιτρέπεται τελικά να «παίζει» ο καλλιτέχνης; Και για να το κάνω πιο ενδιαφέρον, ας αναλογιστούμε ένα νοητικό πείραμα: θα επιτρεπόταν να προβληθεί στο προξενείο μας στη Νέα Υόρκη ένα έργο που θα εξυμνούσε εκφάνσεις του ελληνικού κλέους; Ένα έργο, για να κάνω ακόμη πιο σκανδαλιστικό το πείραμα, όπως η ταινία «Frogs», παραγωγής της Iuvenalis Pictures που παρουσιάζεται στη σελίδα της Ελληνικής Αγωγής συμφερόντων Άδωνι Γεωργιάδη, θα ενοχλούσε αυτούς που ενόχλησε η ροζ σημαία; Ένα τέτοιο έργο, που πραγματεύεται την πρωτοκαθεδρία της αρχαίας ελληνικής ή κάτι παρόμοιο, δεν θα συνιστούσε προσβολή, για κάποια άλλη μερίδα του πληθυσμού που βλέπει σε όλες αυτές τις ενέργειες την απόπειρα καλλιέργειας μιας νοσηρής προγονολατρείας; Θα έπρεπε επομένως να αναδειχθεί η προβληματική μιας μεθοδολογίας που θα χρησίμευε στο να μπορούμε να αποφασίζουμε στο μέλλον ποια έργα τέχνης επιτρέπεται να εκτίθενται σε προξενεία και πρεσβείες και ποια όχι. Και αυτό το λέω χωρίς να παραγνωρίζω ότι η καλλιτεχνική δημιουργία τείνει, εξ ορισμού, να χαρακτηρίζεται από δημιουργική ελευθερία που καθιστά εξαιρετικά δύσκολο να απαντηθεί α πριόρι το ερώτημα. Μπορώ δηλαδή να φανταστώ τους αρμόδιους να απαντούν ότι κάθε έργο κρίνεται, τρόπον τινά, κατ’ αποκοπή. «Δείξτε μας τι έχετε κατά νου και θα σας απαντήσουμε» θα μπορούσαν κάλλιστα να πουν.
«Πρόκειται για τον σκληρό πυρήνα του κράτους και τη δημόσια εικόνα της Ελλάδας στο εξωτερικό. Αντίθετα με ένα μουσείο ή με μία γκαλερί, που είναι προορισμένα για την έκφραση της τέχνης, το προξενείο πρώτον, οφείλει αναγκαστικώς να φέρει ακέραια τα σύμβολα και τα εμβλήματα. Αυτή είναι η βασική του αποστολή. Και δεύτερον, οφείλει να εξυπηρετεί τους Έλληνες της διασποράς, ιδίως τους ομογενείς» (Λάιφο, 20/12/23) δήλωσε ο ΥΠΕΞ κ. Γεραπετρίτης μετά την απόφασή του να κατέβει το έργο.
Μα προφανώς το προξενείο φέρει ακέραια τα σύμβολα και τα εμβλήματα. Δεν έκανε έπαρση της σημαίας, το προξενείο, με το έργο της Λαλέ στον ιστό του, ούτε αντικατέστησε κάποια σημαία σε άλλο σημείο του προξενείου για να εκτεθεί το συγκεκριμένο έργο στη θέση της. Επίσης, δεν βλέπω γιατί δεν δύναται να εξυπηρετεί τους Έλληνες της διασποράς το προξενείο ενώ εκτίθεται σε αυτό ένα έργο τέχνης που αντλεί τη θεματική του από τη σημαία. Ο κ. Γεραπετρίτης όμως, εδώ, υπαινίσσεται, αν τον διαβάζω σωστά, ότι δεν δύναται το προξενείο να φέρει ακέραια τα σύμβολα και τα εμβλήματα, και, ταυτοχρόνως, να εκθέτει και έργα τέχνης που συνίστανται σε παραλλαγές που αντλούν τη θεματική τους από τα σύμβολα και τα εμβλήματα της χώρας.
Τα λέω όλα αυτά γιατί πεποίθησή μου είναι ότι η λογοκρισία που υπέστη το έργο της Λαλέ ασκήθηκε επειδή η «ροζ σημαία», απεφάνθη ο κ. Γεραπετρίτης, στέκει στη “λάθος” πλευρά των συνδηλώσεων και των συνειρμών που αυτό κομίζει. Ποια είναι η λάθος πλευρά; Η πλευρά αυτών που υποστηρίζουν ότι θίγεται το εθνικό σύμβολο της σημαίας επειδή τυγχάνει ιερό. Σημειώστε εδώ ότι η ιερότητα του συμβόλου ορίζεται, σύμφωνα με τη δήλωση του ΥΠΕΞ, εξαιρετικά αυστηρά, ως απαγόρευση οποιασδήποτε απόκλισης από την τυπολογία του συμβόλου.
Πεποίθησή μου είναι επίσης ότι υπό το πρίσμα της επικείμενης καθιέρωσης της επιστολικής ψήφου η κυβέρνηση ζύγισε ότι είναι προτιμότερο να υποκύψει στη συλλογιστική του Εθνικού Κήρυκα, που υποτίθεται ότι εκφράζει τη θέση μερίδας της ομογένειας, παρά να στηρίξει την ελευθερία καλλιτεχνικής έκφρασης της Γεωργίας Λαλέ. Αμφιβάλλω, επίσης, αν ο Εθνικός Κήρυξ ή ο κ. Νατσιός θα είχαν κάποια αντίρρηση αν στη θέση του έργου της κ. Λαλέ στο προξενείο βρισκόταν το «Frogs» ή κάποιο άλλο έργο που, ενώ θα παραποιούσε τη σημαία ή κάποιο άλλο σύμβολο ή έμβλημα της χώρας, θα ευαγγελιζόταν αρχαιοελληνικά ή ελληνορθόδοξα μεγαλεία.