Ας δούμε λίγο τα νούμερα. Από τέσσερα ένθετα πολιτισμού αυτή την εβδομάδα (από Βήμα, Εφ.Συν., Καθημερινή, Νέα), επί συνόλου δεκαεφτά κειμένων (17) που διάβασα, πουθενά δεν εντόπισα το παραμικρό αρνητικό σχόλιο για κάποιο βιβλίο. Καθαρός ουρανός αστραπές δεν φοβάται, θα πείτε και θα έχετε δίκιο. Την τιμητική της είχε αυτή την εβδομάδα η Ρέα Γαλανάκη για το Εμμανουήλ και Αικατερίνη (Καστανιώτης 2022) με δύο “κριτικά” κείμενα, ένα στην Καθημερινή από τη Λίνα Πανταλέων και ένα στην Εφ.Συν. από τον Αριστοτέλη Σαΐνη. Και τα δύο κινήθηκαν χωρίς κανέναν ενδοιασμό στην επικράτεια του διθυράμβου. Σημειώνω ενδεικτικά: «Η Γαλανάκη γράφει για τους γονείς της, ιερουργώντας, θαρρείς, σε μια μυθοπλαστική μυσταγωγία. [...] Ένα βιβλίο υπέροχο, τόσο για τη μετρική όσο και για την ηθική του» (Λ. Πανταλέων, «Μια λειτουργία της Μνήμης», 11-12/6). «Ακόμα ένα πολύτροπο βιβλίο, γοητευτικά προσωπικό και τολμηρό αντικαθρέφτισμα, ώριμο καταστάλαγμα της ποιητικής της Γαλανάκη και αναδρομικό σχόλιο σε όλο της το έργο» (Αρ. Σαΐνης, «Κολυμπώντας στην οικογενειακή ιστορία» 10-12/6). Επιφυλάσσομαι με εκτενές κείμενο μόλις το διαβάσω κι εγώ.
Ας παραμείνω όμως λίγο ακόμη στον χώρο των βιβλιοκριτικών κειμένων. Με απογοήτευσε ιδιαιτέρως το κείμενο της Δέσποινας Παπαστάθη στην Εφ.Συν. («Το “καμένο χαρτί” του εαυτού και του κόσμου», 10-12/6) όχι γιατί υπέπεσε σε κάποιο ευφάνταστο ατόπημα αλλά γιατί της δόθηκε η ευκαιρία να γράψει για ένα εξαιρετικό βιβλίο του Γκράχαμ Γκρην (Καμένο Χαρτί, Πόλις 2022), και η κ. Παπαστάθη αναλώθηκε σε βιογραφικά στοιχεία για τον συγγραφέα, σε μια αναφορά στην υπόθεση, σε μια αναφορά στον Βέλγο γιατρό στον οποίο είναι αφιερωμένο το βιβλίο και στην ιστορία τού πώς βοήθησε τον συγγραφέα να «[...] περάσει κάποιες εβδομάδες σε νοσοκομείο τύπου Σβάιτσερ στην Αφρική [...]» για να αποκομίσει εμπειρίες, σε αναφορές σε δύο επιπλέον βιβλία του συγγραφέα που πραγματεύονται εκφάνσεις του καθολικισμού του· όλα αυτά πριν αφιερώσει μερικές γραμμές σχολιασμού για το πού νομίζει ότι εντοπίζεται η ουσία του βιβλίου και να καταλήξει με ευχαριστίες προς τον μεταφραστή Αχ. Κυριακίδη στον οποίο «[...] χρωστάμε» την απόλαυση του μυθιστορήματος. Είναι κρίμα γιατί στο συγκεκριμένο βιβλίο, ο Γκρην, αφήνει να εννοηθεί ότι οι γιατροί σε μια αποικία λεπρών ομοιάζουν στο ριζικό τους με το ριζικό του ίδιου του συγγραφέα που διαρκώς αισθάνεται ότι δεν καταφέρνει τίποτα, και αυτό θέτει την ίδια τη δεξιότητα της συγγραφής υπό το πρίσμα της πίστης.
Στην Εφ.Συν. διάβασα όμως και ένα πολύ ωραίο κείμενο της Κατερίνας Παπανικολάου για το θεατρικό του Παντελή Μπουκάλα (Το Μάγουλο της Παναγίας, Άγρα 2021) που καταπιάνεται με την προσωπικότητα του Γ. Καραϊσκάκη. «Κι όμως η αληθινά ηρωική διάσταση της προσωπικότητας του Καραϊσκάκη, όπως αυτή αποδίδεται από τον Π. Μπουκάλα, δεν αποκαλύπτεται στα πολεμικά ανδραγαθήματά του. Είναι κυρίως η αυτοκριτική του εντιμότητα, η συντριπτική αναδοχή της ευθύνης και του λάθους» («Ήρωας δεν είναι ο άσφαλτος» 10-12/6), γράφει η συντάκτρια σε ένα κείμενο που φανερώνει τον στοχασμό της πάνω στα δομικά χαρακτηριστικά και τις συνθήκες που δύνανται να παραγάγουν, ακόμη και στις μέρες μας, έναν ήρωα.
Στο Βήμα μού τράβηξε την προσοχή το διθυραμβικό κείμενο του Βαγγέλη Χατζηβασιλείου για τη νουβέλα της Ούρσουλας Φωσκόλου (Ήσυχα να πας, Κίχλη 2022). Το βιβλίο της Φωσκόλου το είχα ήδη προγραμματίσει αλλά ένα κείμενο από κάποιον που τείνω πάντα να διαφωνώ με τις κρίσεις του συνιστά επιπλέον κίνητρο. Ίδωμεν.
Το σαββατοκύριακο όμως προσέφερε και μεγάλη ποικιλία συνεντεύξεων. Θα σταθώ λίγο στη συνέντευξη που παραχώρησε η Αν Απλμπάουμ στον Σάκη Ιωαννίδη (Καθημερινή 12/6) με αφορμή το τελευταίο της βιβλίο (Το λυκόφως της δημοκρατίας, Αλεξάνδρεια 2022). «Τι είναι αυτό, όμως, που κάνει τους ανθρώπους να προσελκύονται από καθεστώτα απολυταρχικά;» ρωτάει ο δημοσιογράφος. «Ένας από τους παράγοντες είναι ότι ο κόσμος έχει γίνει πολύπλοκος, υπάρχουν πολλά και διαφορετικά αφηγήματα για το τι συμβαίνει στον κόσμο», σχολιάζει η κ. Απλμπάουμ, «και οι άνθρωποι θέλουν τα πράγματα να μείνουν απλά, θέλουν απλές εξηγήσεις για το τι συμβαίνει και όλες αυτές οι κοινωνικές, οικονομικές, δημογραφικές, αλλαγές τους αποπροσανατολίζουν». Βρήκα με τη σειρά μου εντυπωσιακή στην απλοϊκότητά της την απάντηση της έγκριτης ιστορικού και δημοσιογράφου που πιθανώς δεν μπορεί και η ίδια να αντισταθεί στη σαγήνη των εύκολων απαντήσεων που τείνουν πλέον τόσο πολύ να θυμίζουν σχόλια σε ΜΚΔ. Επιμένω όμως, προς υπεράσπιση της Απλμπάουμ, στην αβάσταχτη ελαφρότητα των συνεντεύξεων. Οι συγγραφείς τείνουν, σε αυτή τη συνθήκη, να αδικούν εαυτούς καθώς –για να διαφημιστούν, δυσφημούνται– εξωθούνται να αναφέρουν αποσπασματικά θέσεις και ιδέες τους έξω από το σώμα του βιβλίου, και άρα έξω από την πλήρη ισχύ των επιχειρημάτων τους.
Επίσης στην Καθημερινή, διάβασα τη συνέντευξη/παρουσίαση του Απόστολου Δοξιάδη για το νέο του συγγραφικό εγχείρημα: μια μυθιστορηματική αυτοβιογραφία με τίτλο Το τηλεφώνημα που δεν Έγινε, (Ίκαρος 2022) στο οποίο ο πληθωρικός συγγραφέας καταπιάνεται με τις καταβολές της μεγαλομανίας του. «Τι σας σταματάει κάθε φορά να φτάσετε στην ολοκλήρωση;» τον ρωτάει η Μαρία Κατσουνάκη. «Η εσωτερική ανάγκη να είναι το έργο κάτι μεγαλύτερο από αυτό που έχω τις δυνάμεις να κάνω… Όταν η πρόθεση της φιλοδοξίας υπερνικά την ανάγκη έκφρασης, μέσα στις δυνατότητες που ορίζουν οι έμφυτες ικανότητες και οι κανόνες της τέχνης. Η σκληρή δουλειά είναι βέβαια απαραίτητη, αλλά οι ψυχικές βάσεις καθορίζουν τη μοίρα του έργου», απαντά ο Δοξιάδης που αυτοαναλύεται στη σκιά του διάσημου πατέρα του. Πολύ ωραία όλα αυτά και εξυπακούεται ότι θα διαβάσω το βιβλίο. Θα σχολιάσω μόνο ότι τίποτα δεν τονώνει περισσότερο τη μεγαλομανία του μεγαλομανούς από τις παραδοχές της ήττας του· «[...] το βιβλίο είναι ομολογία της πτώσης μου» δηλώνει ο συγγραφέας. Το παιχνίδι αυτό μοιάζει με αίθουσα κατόπτρων που εθίζει το υποκείμενο να αποζητά διαρκώς πιο ευφάνταστους τρόπους να καθρεφτίζεται και να υπογραμμίζει το μεγαλείο της μεγαθυμίας του.
Θα κλείσω το σημείωμα αυτής της εβδομάδας με μια αναφορά στο «Βιβλιοδρόμιο» από Τα Νέα. Διάβασα, και μάλιστα τρεις φορές, το κείμενο του Γιώργου Σιακαντάρη για το βιβλίο του Μάικλ Σαντέλ, Η Τυραννία της Αξίας, Πόλις 2022. Δεν είμαι διόλου πεπεισμένος ότι έτσι όπως είναι γραμμένο το κείμενο δεν αδικεί το βιβλίο. Αν όμως κάποιος είχε την υπομονή να το διαβάσει προσεκτικά, ήταν το πιο ουσιαστικό ανάγνωσμα των ενθέτων του σαββατοκύριακου. Παραθέτω απόσπασμα: «Η θεωρία της αξιοκρατίας, κατά τον Σαντέλ, δεν είναι μόνο γέννημα θρέμμα του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και του ιδεόκοσμού του. Έχει βαθιές καταβολές στη βιβλική θεολογία και στις χριστιανικές συζητήσεις περί σωτηρίας και προνοιακής τύχης. Η ηθική της ιδέας πως είμαστε άξιοι της τύχης μας έχει θρησκευτικές καταβολές. Πλούσιος και υγιής σημαίνει ευλογημένος. Γι’ αυτό είναι τόσο δύσκολο να πείσει κανείς πως η δίκαιη κοινωνία είναι καλύτερη από την αξιοκρατική» («Πότε ευθύνεται το άτομο για τις αποτυχίες του;», 10-12/6).