Δεν έχω τίποτε εναντίον των κριτικών, δεν έχω τίποτε εναντίον των κινηματογραφικών κριτικών, έχω όμως πολλά για τους Έλληνες κινηματογραφικούς κριτικούς.
― Τάσος Φαληρέας, «Καραμανλή Roll Over ή Γράμμα στον Χρήστο Βακαλόπουλο», Τζαζ 8, Σεπτέμβριος 1979

Ο Νίκος Καρούζος, ο Χρήστος Βακαλόπουλος, ο Ηλίας Λάγιος, ο Κωστής Παπαγιώργης, ο Δημήτρης Ελευθεράκης, αλλά και άλλοι πολλοί που δόξα τω Θεώ ζουν, όπως ο Ευγένιος Αρανίτσης ας πούμε, θα διαβαστούν σωστά και θα βρουν τη θέση που τους αξίζει στη Λογοτεχνία μας, όταν θα αξιωθούν να γράψουν γι' αυτούς άνθρωποι που δεν υπήρξαν ποτέ φίλοι τους, που δεν πρόλαβαν καν ή δεν έτυχε να τους γνωρίσουν και δεν έχουν προσωπικές ιστορίες να θυμηθούν και ν' αφηγηθούν.
― Χαράλαμπος Γιαννακόπουλος, Facebook 31 Ιουλίου 2022

Τι έχουν καταλάβει από τον Βακαλόπουλο τ' αναρίθμητα αγόρια και κορίτσια του Instagram που πίνουν νερό στ' όνομά του και στη Γραμμή του Ορίζοντος, όταν δημοσιεύουν τη ζωή τους σαν διαφημιστικό ― δηλαδή αυτό ακριβώς που κατήγγειλε ρητώς πριν από 32 χρόνια ο Βακαλόπουλος, μέσα από τη Ρέα Φραντζή, στη Γραμμή του Ορίζοντος;
― Θάνος Σταθόπουλος, Facebook 24 Ιουνίου 2024

Ξαναγύρισα στη Γραμμή του Ορίζοντος πολλά χρόνια μετά – δεν θυμόμουν και πολλά. Και επισκέφτηκα πρώτη φορά τους Πτυχιούχους, αναζητώντας αυτή την πεμπτουσία της νεο-ελληνικότητας. Με εξέπληξαν αυτά που συνάντησα. Η πρώτη μου σκέψη ήταν «τι θα ψήφιζε άραγε ο Βακαλόπουλος στο δημοψήφισμα το 2015;»
― Γιώργος Παππάς, «Ένας ορμητικός που παραιτήθηκε», The Books’ Journal 156, Σεπτέμβριος 2024

Ο Χρήστος Βακαλόπουλος (1956-1993) ήταν κριτικός κινηματογράφου, και αρθρογραφούσε για τον κινηματογράφο και για ο,τιδήποτε άλλο τον ενδιέφερε, κυρίως στο Σύγχρονο Κινηματογράφο, την Αυγή και το Αντί. Παράλληλα, ασχολήθηκε δημιουργικά με τον κινηματογράφο και ως σκηνοθέτης με τις ταινίες Βεράντες (1984), Θέατρο (1986), Όλγα Ρόμπαρντς (1989), Παρακαλώ, Γυναίκες, μην Κλαίτε (1992), και ως σεναριογράφος με τις ταινίες Σχετικά με τον Βασίλη (1986) και η Η Γυναίκα που Έβλεπε τα Όνειρα (1988). Κάποια κείμενά του για τον κινηματογράφο κυκλοφόρησαν στη συλλογή Δεύτερη Προβολή (1990). Έγραψε και τέσσερα βιβλία μυθοπλασίας (το πρώτο κατά παραγγελία), τα Υπόθεση Μπεστ-Σέλλερ (1980), Οι πτυχιούχοι (1984), Νέες Αθηναϊκές Ιστορίες (1989), Η Γραμμή του Ορίζοντος (1991). Εργάστηκε και ως ραδιοφωνικός παραγωγός σε μουσικές και κινηματογραφικές εκπομπές.

Κάποια κείμενα του Βακαλόπουλου για τον κινηματογράφο κυκλοφόρησαν στη συλλογή Δεύτερη Προβολή (1990). Ο Κωστής Παπαγιώργης κυκλοφόρησε το βιβλίο Γειά σου Ασημάκη (1994), που ήταν ουσιαστικά ένα εκτεταμένο δοκίμιο για τον Βακαλόπουλο. Κάποια κείμενα ευρύτερης θεματολογίας του Βακαλόπουλου κυκλοφόρησαν στη συλλογή Από το Χάος στο Χαρτί (1995). Κάποια κείμενα ευρύτερης θεματολογίας του Βακαλόπουλου κυκλοφόρησαν στη συλλογή Η Ονειρική Υφή της Πραγματικότητας (2005). Το περιοδικό Νέα Εστία τού έκανε αφιέρωμα τον Ιούνιο του 2013. Μπορούμε να πούμε με ασφάλεια ότι ο Βακαλόπουλος δεν πέρασε απαρατήρητος ούτε εν ζωή ούτε μετά θάνατον.

Τριάντα δύο χρόνια μετά το θάνατό του, ο Βακαλόπουλος βρίσκεται ξανά στην επικαιρότητα και αντιμετωπίζεται πρωτίστως ως λογοτέχνης ― αν και η λογοτεχνία δεν ήταν η βασική του απασχόληση, ούτε η βασική πηγή εσόδων του, ούτε καν η αγαπημένη του μορφή τέχνης. (Η λογοτεχνική κριτική τον διεκδίκησε από αρκετά νωρίς ως δικό της παιδί: το 1984, ο Κωστής Λιόντης τον περιέλαβε στην έρευνα «Νεότατοι πεζογράφοι μιλούν στην Αυγή».) Στο τρέχον έτος είχαμε μέσα σε 6 μήνες πάνω από 9 κριτικές για βιβλία του Βακαλόπουλου, στις 16 Οκτωβρίου η Λέσχη Ανάγνωσης του βιβλιοπωλείου Ζatopek (δεν ξέρω ακριβώς τι είναι μια «Λέσχη Ανάγνωσης», αλλά ασφαλώς είναι δικό μου το σφάλμα) επέλεξε τη Γραμμή του Ορίζοντος για συζήτηση με συντονιστή τον Χαράλαμπο Γιαννακόπουλο, ενώ στις 12 Δεκεμβρίου οι εκδόσεις Εστία και το βιβλιοπωλείο Σκριπ οργανώνουν «μια συζήτηση για το έργο του Χρήστου Βακαλοπούλου» στη Δημοτική Αγορά Κυψέλης, όπου «θα συνομιλήσουν οι Κώστας Λιβιεράτος, εκδότης, δοκιμιογράφος, Κωνσταντίνος Μπλάθρας, συγγραφέας, ηθοποιός, Γιάννης Χ. Παπαδόπουλος, δημοσιογράφος. Συντονίζει ο Χρήστος Κρυστάλλης (βιβλιοπωλείο ΣΚΡΙΠ, περιοδικό Βλάβη) και παρεμβαίνουν πολλές και πολλοί ακόμα».

Μα ήταν λογοτέχνης ο Χρήστος Βακαλόπουλος; Μοιάζει αφελής η ερώτηση όταν τόσοι πολλοί είναι τόσο αποφασισμένοι να απαντήσουν τόσο θετικά. (Ας μην μας διαφύγει ότι οι περισσότεροι από αυτούς τους πολλούς έχουν κάποιο οικονομικό συμφέρον και από την ερώτηση και από την απάντησή της, είτε είναι εκδότες, είτε κριτικοί, είτε βιβλιοπώλες.) Πιστεύω πως θα είχε ενδιαφέρον μια συζήτηση για το συνολικό έργο του Βακαλόπουλου, όχι μόνο το λογοτεχνικό, αλλά αυτή είναι μάλλον ανέφικτη. Οι ραδιοφωνικές εκπομπές του δεν έχουν διασωθεί, οι ταινίες του είναι άφαντες, ενώ τα κριτικά του κείμενα είναι επίσης δυσεύρετα, ή έχουν εκδοθεί από επιμελητές που φρόντισαν να μας δώσουν τη δική τους ερμηνευτική γραμμή ― και πάντως το 2024 δεν υπάρχουν σε αυτή τη νέα, καταπληκτική εφεύρεση που λέγεται διαδίκτυο. Ίσως θα πρέπει να περιμένουμε το 2063 να εκπνεύσουν τα πνευματικά δικαιώματα των παρεμβατικών κειμένων του για να φιλοτιμηθεί κάποιος χριστιανός να τα διαθέσει online ώστε να καταλάβουν όλοι τον σημαίνοντα ρόλο της δημόσιας παρουσίας του.

Θα ήταν συναρπαστική μια τεκμηριωμένη αποτίμηση του συνολικού έργου του Βακαλόπουλου, και του δημιουργικού (ταινίες, βιβλία) και του κριτικού και του δοκιμιακού του έργου, για να δούμε σε κάθε περίοδο της σύντομης ζωής του ποιο ήταν το κύριο έργο και ποιο το συμπληρωματικό, και πώς αλληλεπιδρούσαν μεταξύ τους. Αλλά ζητάω πολλά. Οπότε ναι, μας απομένει ο λογοτέχνης, που είναι εύκολα προσβάσιμος (και το κυριότερο: νεκρός, οπότε δεν μπορεί να απαντήσει σε οποιαδήποτε σαχλαμάρα εκστομίζεται). Μας απομένουν τα βιβλία του. Σε πολυτονικό. Σαράντα δύο χρόνια μετά την επίσημη καθιέρωση του μονοτονικού. 

Η ειρωνεία είναι ότι έννοια «Λογοτέχνης Βακαλόπουλος» απέκτησε κρίσιμη μάζα μέσα από την έλλειψη των βιβλίων του, ιδίως της Γραμμής του Ορίζοντος, που ήταν για χρόνια εξαντλημένα και δεν επανακυκλοφορούσαν για κάποια νομικά κωλύματα, και η φήμη τους εξαπλώθηκε σε όσους δεν τα είχαν διαβάσει. Τον Μάιο του 2024 ανέβηκε στην Αθήνα μια θεατρική διασκευή της Γραμμής του Ορίζοντος, και η Ειρήνη Γιαννάκη αναρωτήθηκε ευλόγως στη Lifo «Τι μας κάνει να πιστεύουμε πως η γενιά των 30άρηδων που αράζει στα τραπεζάκια της πλατείας Αγίου Γεωργίου και στον πεζόδρομο της Αγίας Ζώνης, ψωνίζει βιβλία στη Δημοτική Αγορά Κυψέλης και ανεβάζει στόρις από την μπάρα του Au Revoir σαν να έχει έρθει σε cultural προσκύνημα είναι περισσότερο χαμένη και αφασική από τη Ρέα Φραντζή [ηρωίδας της Γραμμής του Ορίζοντος], χωρίς ερείσματα σε μυθολογίες, με ξεχειλίζουσα επιφάνεια και ελάχιστο βάθος;» Στη συνέχεια λύθηκαν τα νομικά ζητήματα, το βιβλίο ανατυπώθηκε και πούλησε σα ζεστά ψωμάκια.

Η Γραμμή του Ορίζοντος είναι δημοφιλής ως καλτ κείμενο για πολλούς λόγους, κυρίως όμως επειδή κάνει διαχείριση στερεοτύπων που αντέχουν στο χρόνο. Η ηρωίδα Φραντζή είναι ένα κλισέ, ένα πρόσχημα. Ο Βακαλόπουλος ασχολείται περισσότερο με το μοντάζ της αφήγησης και άλλα κινηματογραφικής προέλευσης κόλπα που εφαρμόζει, παρά με τους χαρακτήρες του (μια ερώτηση για δυνατούς λύτες: μπορεί να μιλήσει κανείς για τη σχέση της Ρέας Φραντζή με την Όλγα Ρόμπαρντς και τις άλλες ηρωίδες του Βακαλόπουλου στις ταινίες και τα σενάριά του;) Φθέγγεται για πολλά με τον δογματικό τρόπο που ήταν το διαλεκτικό στυλ του φίλου και δάσκαλου Τάσου Φαληρέα, έτοιμος να γελάσει αν κάποιος τον πάρει στα σοβαρά όταν δεν θα έπρεπε. Στο τελευταίο του βιβλίο, επισκέπτεται νοερά και αγαπημένους τόπους που μάλλον δεν θα ξαναδεί: για όλους μας ισχύει η θεωρητική πιθανότητα του θανάτου, για τον Βακαλόπουλο ήταν μια σαφής και επικείμενη βεβαιότητα, λόγω της υγείας του. Η αυτοαναφορική λεζάντα «Υπέρ νοσούντων, καμνόντων, αιχμαλώτων της δεκαετίας του '70» της προμετωπίδας εξηγεί το βιβλίο που έγραψε. Το πώς θα το διαβάσουμε εμείς είναι δική μας ευθύνη.

Όταν κάποιος διαβάσει φέτος τη Γραμμή του Ορίζοντος και τους Πτυχιούχους, και το πρώτο πράγμα που θα σκεφτεί είναι «τι θα ψήφιζε άραγε ο Βακαλόπουλος στο δημοψήφισμα το 2015;», αυτό λέει μάλλον περισσότερα για τον αναγνώστη παρά για τον συγγραφέα (από τον συγκεκριμένο αναγνώστη θα περίμενα μάλλον να αναρωτηθεί αν ο Βακαλόπουλος θα έκανε το εμβόλιο κατά της νόσου Covid-19, και αν αυτό θα ήταν το Pfizer ή το AstraZeneca). Αλλά αυτό το φαινόμενο, στην εποχή των σόσιαλ μίντια, όπου διαμορφώνουμε αυθωρεί και παραχρήμα θεωρίες για ανθρώπους και κίνητρα από μια τους ανάρτηση, είναι απολύτως δικαιολογημένο ― στο επίπεδο των σόσιαλ μίντια, πάντα, όπου όλα είναι μια προσομοίωση, μια φαντασίωση. Η ζωή, τολμώ να προτείνω, είναι αλλιώς.

Η ίδια σύγχυση πραγματικότητας και σόσιαλ μίντια ισχύει και για την προγραμματισμένη εκδήλωση όπου εκτός από τους τρεις συνομιλητές «θα παρεμβαίνουν πολλές και πολλοί ακόμα», λες και ανοίξανε τα σχόλια κάτω από μια δημόσια ανάρτηση. Οπωσδήποτε υπάρχουν οι έγκριτοι, αλλά έχουν καταθέσει τις απόψεις τους επανειλημμένα και μάλλον δεν έχουν κάτι νεότερο να κομίσουν, εκτός κι αν είχαν κάποια επιφοίτηση στο ενδιάμεσο. Κάποιοι θα διεκδικήσουν τον Βακαλόπουλο για την πάρτη τους ή για τη σέχτα τους, αδιαφορώντας για ό,τι έλεγε ή έγραφε ο μακαρίτης. Κάποιοι θα βγουν εκτός θέματος. Περισσότεροι θα μιλήσουν για τον εαυτό τους. Άλλοι είδαν φως και μπήκαν, κι αυτοί καλοδεχούμενοι είναι. Ο σκοπός, υπενθυμίζω, είναι να πουληθούν βιβλία: η συζήτηση οργανώνεται από βιβλιοπωλείο και συντονίζεται από βιβλιοπώλη.

Αν έχω κάτι να προσάψω στην εκδήλωση (εκτός από την έλλειψη γυναικών στο πάνελ), είναι ο συντηρητισμός. Αν πέραν των πωλήσεων ο σκοπός είναι να γίνει ευρύτερη συζήτηση και να ακουστούν και άλλες απόψεις, θα έπρεπε να οργανωθούν και άλλα πάνελ, πιθανώς ένα μίνι Φεστιβάλ Βακαλόπουλου. Τη μια μέρα θα μιλούσαν για το έργο του Βακαλόπουλου ο Σταύρος Ζουμπουλάκης, ο Σαμσών Ρακάς και το Sam Albatros. Την επομένη η Μπέτυ Μπαζιάνα, η Κρυστάλη Γλυνιαδάκη και η Νεφέλη Μεγκ. Την μεθεπομένη ο Δημήτρης Δανίκας, ο Χάρης Βλαβιανός και η Νατάσα Γιάμαλη. Την τελευταία ο Λάκης Γαβαλάς, ο Τάκης Τσουκαλάς και η Νατάσα Συρεγγέλα. Στο τέλος θα σερβίραμε παλαιωμένο τσίπουρο και Aperol, και θα τους ρωτούσαμε όλους τι ψήφισαν στο δημοψήφισμα του 2015. Ακόμα και την Μπέτυ Μπαζιάνα. Ιδίως αυτήν.

Πίσω στην αρχική ερώτηση: ήταν λογοτέχνης ο Χρήστος Βακαλόπουλος; Ο Βακαλόπουλος ήταν πολλά πράγματα. Είναι δική μας επιλογή αν θα δούμε τη γενική εικόνα ή τη μερική. Για να βοηθήσω (ίσως) τους νεότερους, το πλησιέστερο που έχουμε σήμερα προς τον Βακαλόπουλο είναι ο Κώστας Κωστάκος ("Old Boy"), κριτικός κινηματογράφου και λογοτέχνης (έχει εκδώσει δύο βιβλία στις εκδόσεις Bibliothèque, που είναι εξαντλημένα), μπλόγκερ και αρθρογράφος με συνεχή δημόσια παρουσία και με πολιτικά, πολιτισμικά, κοινωνικά και αθλητικά ενδιαφέροντα. Έχει άποψη και την τεκμηριώνει, ενίοτε αντιφάσκει γιατί η άποψη δεν είναι κάτι απαραίτητα στατικό και δεν έχει πρόβλημα να το παραδεχτεί, και όταν γράφει ειρωνικά περιμένει από τους αναγνώστες να το καταλάβουν. Είναι ο τελευταίος ρομαντικός του ψηφιακού χωριού μας και, από αυτή την άποψη, είναι ο συνεχιστής της παράδοσης του Βακαλόπουλου.

Αν ήταν λογοτέχνης ο Χρήστος Βακαλόπουλος είναι ένα ερώτημα που έχει απαντηθεί εμμέσως πλην σαφώς τα τελευταία τριάντα χρόνια, κυρίως μέσα από τα κείμενα του Ευγένιου Αρανίτση και του Κωστή Παπαγιώργη και πολλών άλλων (έχω γράψει κι εγώ όταν θεώρησα ότι έπρεπε) αλλά και από τα αφιερώματα στις πολλαπλές πτυχές της δημόσιας παρουσίας του Βακαλόπουλου. Κι επειδή στην εποχή των σόσιαλ μίντια υπάρχουν πάντα αυτοί που βιάζονται και εξανίστανται, «μη μας πρήζεις άλλο με τις φιοριτούρες σου, μίλα καθαρά, δεν θέλουμε να κουραστούμε, δεν θέλουμε να ψάξουμε, δεν θέλουμε να διαβάσουμε, δεν θέλουμε να σκεφτούμε, πες μας επιτέλους την απάντησή σου για να ξέρουμε πώς θα σε βρίσουμε»: δεν ήταν.

Γνώμη μου.

Στην εικόνα: Χρήστος Βακαλόπουλος και Τάσος Φαληρέας σε παλαιότερες, ευτυχισμένες στιγμές.