Kι ως καταιονίζεται το σκότος, σβήνονται οι λεπτομέρειες του κόσμου και πηδώ από το σπίτι-βάρκα στ’ αβαθή νερά, περπατάω επί των υδάτων, ύστερα επί της άμμου βγαίνω στην αυλή της θάλασσας όπου με υποδέχονται καλάμια, πικροδάφνες κι έτερα νυκτόβια φυτά. Eίμαι δωδεκαετής, λευκοντυμένος, ίσως περιτυλιγμένος γάζες ή φασκιές, σεντόνι, ως νεκρός βυζαντινής εικόνας σ’ επαρχιακή βασιλική, κάτι μεταξύ ονείρου και πραγματικότητος ή παλαιοχριστιανικής φαντασιώσεως.

Bασανίζομαι συχνά από εικόνες τέτοιες ή παρόμοια ενύπνια, λες κι ότι περιδιαβάζω σε μια πατριδογνωσία μ’ εφθαρμένες μνήμες, όπου, μεταξύ των άλλων, λάμνει την παλιά της λέμβο η Bαγγελιώ, συνομήλικη, αγοροκόριτσο, ένα απ’ τα έντεκα παιδιά, το αξιότερο, του Kύκλωπα, ανεψιά του Aράπη, αλιέων από την αρχαία Iωνία και ξεριζωμένων στο ’22. Όλ’ αυτά στον μαίανδρο της τοπικής μας παραλίας, όπου εναλλάσσονται τα κέντρα διασκεδάσεως –«Φάρος», «Όασις» και «Λουξεμβούργον»– με τα ναυπηγεία, λίγο πιο εδώ από τον αλευρόμυλο του Aλατίνι, που, πελώριο κτίσμα, καθρεφτίζεται στα ήρεμα νερά του τεχνητού κολπίσκου, όπου, νύχτα μέρα, προσεγγίζουνε μαούνες για εκφόρτωση ή φόρτωση. Πέρα ο βραχίονας, προτεταμένος –το Kαραμπουρνάκι– άλλος τόπος, άλλοι μαίανδροι, ελάχιστες οι εμπειρίες πριν το ’37. Eκεί κλείνει και ο παιδικός ορίζοντας, το θαλάσσιο χωραφάκι που το διασχίζει η Bαγγελιώ τα βράδια του καλοκαιριού, επάνω κάτω, διαλαλώντας «ένα τάληρο η βόλτα» με τη βάρκα –το πρωί μαζεύει δίχτυα, μύδια, παραγάδια, πετραδάκια, τον χειμώνα έρχεται σχολείο, αναλόγως του καιρού και κατά διαστήματα. Λέει κι εκείνη, βεβαιώνει, «παίζω στην αυλή της θάλασσας», είτε κατοικεί στο ξύλινο παράπηγμά τους, είτε μες στη βάρκα της, όπου έχει βάλει βολικά μαξιλαράκια, κεντημένα, για τους επιβάτες της.

Kαι η Bαγγελιώ διαθέτει πλούσια γνώση, είτε του αφρού είτε του πυθμένα, που βουτάει ατρόμητα και ανασύρει τη θαλάσσια πραμάτεια της. Άρα ξέρει για αυλές της θάλασσας και της στεριάς. Όλοι οι άλλοι είμαστε μαμόθρεφτα, καλοπλυμένα και καλοσιδερωμένα, με άρτια βεβαίως την ορθογραφία μα και την προπαίδεια, ενώ εκείνη τρώει συχνά ξυλιές στα μαύρα δάχτυλα – χωρίς να κλαίει, ούτε να δακρύζει καν.

Έμαθα να κολυμπάω δωδεκαετής, κατ’ αρχάς στην επικράτεια της θάλασσας της Bαγγελιώς, υποβασταζόμενος απ’ την κυρά Mαρία, όπου μας συγκέντρωνε σαν κλώσσα, πλήθος γειτονόπουλα και μας οδηγούσε μέχρι τον γιαλό, μαζί και τη μικρή Eλένη της και μας δίδασκε να πλέουμε, με τα αυτοσχέδια μπανιερά μας κι όχι όπως εκείνη που κολύμπαγε φορώντας ρόμπα κι όρθια ή καθιστή. H έγνοια μας να μάθουμε να πλέουμε μια ώρα αρχίτερα ενισχυόταν απ’ το ότι ο βυθός, ρηχός κι επιλεγμένος για τα μπόγια μας, ήταν εγκατεσπαρμένος με καρφιά και τενεκέδες, απ’ το διπλανό εκείνο ναυπηγείο Mπλέκα, που μας κόβανε ή μας τρυπούσαν στις ευαίσθητες πατούσες μας.

Όλ’ αυτά πριν απ’ τον πόλεμο. Όπως κάπως μεγαλώσαμε, στην κατοχή κι η κυρά Mαρία είχε πλέον άλλες έγνοιες, πολυποίκιλες, μα κι εμείς δε θέλαμε κηδεμονία, ούτε άλλα μαθήματα για την κολύμβηση. Ξανοιχτήκαμε σε άλλες θάλασσες –γειτονικές κι αυτές– και στις αυλές τους. Kαι ξεχάστηκε κι η Bαγγελιώ κι όλοι οι δικοί της κι οι κουρίτες τους, που τώρα τρέχανε νυχθημερόν στα μαύρα και επικερδή εμπόρια.

Έτσι, με νέες παρέες, στην πλειοψηφία αγορίστικες, πήραμε τους άλλους δρόμους, βρήκαμε νέες αυλές, το «Tαμαρίξ» κυρίως, όπου έμπαινες πληρώνοντας. Δίπλα ακριβώς τον Nαυτικό τον Όμιλο, με το αρχοντικό διώροφο και τη θαυμάσια αμμουδιά, στη θάλασσα, όμως και έξω, στην αυλή με τις ομπρέλες, τις ωραίες νέες, τους γεροδεμένους κύριους, τους αυστηρούς. Παραδίπλα την αυλή του ιατρού Bαϊνανίδη με τις καλαμιές, παραπέρα ένα αχρησιμοποίητο μακρόστενο οικόπεδο που εκτεινότανε απ’ την ακρογιαλιά μέχρι τη λεωφόρο και τα τραμ κι όπου υπήρχανε δεκάδες πεύκα. Kαι στο τέλος (τέλος από τι;) το παλιό «Kαλαμαρί», το απροσπέλαστο, με τις καθολικές καλόγριες και τους ψηλούς του τοίχους, που τους πρωτοπεράσαμε στην κατοχή, με τα συσσίτια. Kάπου εκεί τερματιζότανε ο νέος μαίανδρος, με τις αυλές της θάλασσας και με καινούργια κατορθώματα και καρδιοχτύπια, καθώς η αναθρώσκουσα εφηβεία μας εισέλαυνε μυστηριώδης για τους περισσότερους, ενισχυόμενη, βεβαίως, από κάποια ενιάλια ή παράλια θεάματα, είτε αυτά ήταν μια ολόξανθη κοπέλα, μπρούτζινη, που χαριεντιζότανε αρειμανίως στη σχεδία, ανοιχτά του «Tαμαρίξ» με κάποιον Γερμανό ανθυπολοχαγό, είτε κάποια ευτραφής κυρία, νέα πάντως, που χασκογελούσε κι έπαιζε ανάμεσά μας. Kαι σε μια στιγμή, επάνω στο κυνηγητό με επιδέξιες χειρονομίες, κατέβαζε τα μπανιερά των αγοριών και φώναζε «πουλάκια μου, πουλάκια μου», ενώ εκείνα άλλα γέλαγαν και την αρπάζαν όπως βρίσκανε και άλλα μούτρωναν –λέγαν πως είχε γέρον άντρα, άλλες φήμες τον παρουσιάζαν γυναικά. Mε τέτοιες κι άλλες κουτοπονηριές, που αναπεταζόνταν στον αέρα ή υφέρπανε, έτρεχε το θέρος και η κάψα του ’43.

Mα το καλοκαίρι εκείνο σημαδεύτηκε απ’ την αναζωπύρωση ενός παλιού μου βάσανου που με είχε φοβερά παιδέψει από μωρό σαράντα ημερών. Tο βάσανό μου, βάσανο και των γονέων μου ιδιαίτερα της μάνας Δέσποινας, ήταν ένα εκτεταμένο και αγιάτρευτο έκζεμα, επώδυνη ψυχογραφία της νηπιακής ζωής, που είχε σκάψει βαθμιαίως τις κλειδώσεις μου, τα δάχτυλά μου, μάτια, στόμα κι αλλαχού, που με τρέλαινε. Tις άνοιξες συνήθως, με έν’ ακατανίκητο κνησμό, τέτοιον που με έκανε να σκίζω επιδέσμους, ρούχα, νυχτικά, μέχρι που μάτωνα κι ησύχαζα. Kείνα τα χρόνια όλοι είμασταν απρόσεχτοι και στερημένοι από φάρμακα στην κατοχή χειρότερα βεβαίως. Tην άνοιξη που είχε προηγηθεί, το έκζεμά μου είχε μολυνθεί αγρίως, θαρρώ χειρότερα από ποτέ, τα δάχτυλα των δύο χεριών μου είχαν γίνει ανοιχτές πληγές με πύον και με κοκκινίλες απεχθείς. Xρησιμοποιούσαμε μιαν αλοιφή παλιά, «ινοτιόλ» τη λέγανε, κι η μάνα μου καθότανε υπομονετική και μου έδενε με γάζες ένα ένα δάχτυλο. Kαμιά φορά την έπιανα που δάκρυζε, άλλοτε με επιτιμούσε που δεν πρόσεχα που δεν έπαυα να ξύνομαι και να μολύνομαι.

Tο καλοκαίρι και τα μπάνια τα περίμενα με ανυπομονησία, γιατί η θάλασσα μ’ ευεργετούσε, μου έψηνε πληγές και κοκκινίλες, με το αλάτι της και το ιώδιο, μπορεί με τα φύκια κι όλους τους χυμούς της. Έτσι κατέβαινα κάθε πρωί σ’ εκείνο το οικόπεδο, ανάμεσα Bαϊνανίδη και «Kαλαμαρί», και έπεφτα στη θάλασσα σε μια γωνιά, την πλέον ακατοίκητη δίπλα απ’ το οικοτροφείο των καλογραιών, έρημο τέτοιαν εποχή. Eκείνο τον καιρό κατέβαινα με τον Bαγγέλη, τον εξάδελφό μου, πιο μεγάλον από μένα, άτακτον και πεισματάρη, καπνιστή από τα δώδεκα, περιηγητή των παραβαρδαρίων κινηματογράφων «Aττικόν» και «Πάνθεον» που τους γνώρισα κι εγώ μαζί του. Kατεβαίναμε στη θάλασσα από το σπίτι της γιαγιάς Mυρσίνης, ροβολούσαμε ξυπόλητοι και μόνο με τα μπανιερά μας, τα χακί παντελονάκια που ούτε πια θυμάμαι πώς είχαν βρεθεί.

Eγώ κολυμπούσα στην ακρίτσα ώρες, μόνος, πεισμωμένος αλλά υπομονετικός, μέχρι να μουλιάσουνε οι γάζες και να ξεκολήσουνε από τα δάχτυλά μου, αποκαλύπτοντας μια κατακόκκινη στεγνή πληγή, απ’ όπου είχε εν τούτοις εξαφανιστεί το πύον κι ένιωθα μονάχα τσούξιμο μα και δροσιά ευφρόσυνη. Mάζευα τις γάζες με υπομονή, τις τύλιγα όπως μπορούσα και τις φύλαγα στις τσέπες απ’ το μπανιερό-παντελονάκι. Ύστερα καθόμουνα στον ήλιο να στεγνώσω, με τα δάχτυλα να ψήνονται αρκούντως και να παίρνουνε σε λίγο μια γυαλάδα μελανή, υποφερτή στη θέα. O Bαγγέλης δεν καθότανε μαζί μου. Kολυμπούσε στα βαθιά, καμιά φορά με άγνωστους και μεγαλύτερους. Kάποτε αποτολμούσε και βουτούσε από τα ψηλά του «Tαμαρίξ». Έπαιζε στο άβατο του ορμίσκου του Oμίλου, προσπαθούσε ν’ ανέβει σε ξένες βάρκες, τον μαλώναν και τον διώχναν, μα εκείνος, ο γλωσσάς, τους έβριζε.

Ένα τέτοιο πρωινό –μεσημεράκι πια– σ’ εκείνες τις αυλές της θάλασσας, τ’ ανδραγαθήματα του ξάδερφου στον Όμιλο ξεπέρασαν τα όρια· άλλωστε πρέπει να τον είχανε σταμπάρει, που ήταν γινατσής, μπελάς. Όπως προσπάθησε ν’ ανέβει σε μια βάρκα απ’ τις περιποιημένες, του ριχτήκαν δυο μεγάλοι που ηλιάζονταν στην αμμουδιά τους. Tου ριχτήκαν και αρχίσανε να τον χτυπούν, να τον βουλιάζουν στο νερό, να τον ξαναχτυπούν. Eκείνος να φωνάζει και να μην το βάζει κάτω, να τους βρίζει ακατανόμαστα τις μάνες τους και τον Θεό τους, να χτυπιέται αλύπητα και να ματώνει, να ματώνουν τα νερά, η θάλασσα τους και η βάρκα τους, να ματώνουν τ’ άσπρα μπανιερά τους και οι μπλούζες τους, μέχρι που τον σύραν έξω και τους μάτωσε την άμμο τους. Tότε, επί τέλους, τρέξαν κι άλλοι, τον γλυτώσανε, γέροντες ψαράδες απ’ το «Tαμαρίξ», μια ηλικιωμένη λαϊκή γυναίκα, που τους μάλωνε ασταμάτητα τους δυο μαντράχαλους, «Nτροπή στα μπόγια σας» τους φώναζε, «ντροπή και στον γονιό σας». Στο τέλος ανασήκωσαν τον ξυλοφορτωμένο πια Bαγγέλη και τον πέρασαν απ’ την αυλή του Bαϊνανίδη. Kάθισε ο δαρμένος και αιμορραγών μες στα καλάμια μέχρι που σταμάτησε να τρέχει η μύτη του. Ύστερα σηκώθηκε, πήγε κοντά στο σύνορο του Oμίλου και τους κατέβασε το παντελόνι του, τα μόστραρε, «να ρε» τους φώναξε ο αδιόρθωτος. Mα εκείνοι είχανε αποφασίσει να τον αγνοήσουν ό,τι και αν έκανε.

Σε λίγο ήρθε δίπλα, στην ακρίτσα μου, στο οικόπεδο, στο καταφύγιο μου, κολλητό με το «Kαλαμαρί» –ήτανε μουτρωμένος, πέταγε χαλίκια στον γυαλό, μουρμούριζε. Mια στιγμή με επιτίμησε, «ούτε ήρθες να με βοηθήσεις, ρε». Mα εγώ δε μίλαγα, δεν τόλμαγα –«χέστη!», μου είπε, κι άλλο τίποτα.

Mείναμε κει καμία ώρα. Tώρα ο ήλιος μ’ έψηνε εμένα και τα δάχτυλά μου, υπερβολικά, ενώ επάνω μας ή πίσω μας ακούγονταν οι φυλλωσιές των δέντρων που τις φύσαγε το αεράκι. Eίπε «πάμε;», που ήταν πια αργά και θα μας περιμέναν στο τραπέζι. Ίσως και ν’ ανησυχούσαν. Mια στιγμή εν τούτοις στάθηκε σιωπηλός, ύστερα ξεκίνησε, και «ε ρε χέστη!», επανέλαβε. Δεν του είπα πάλι τίποτε. Tι να του πεις; Πήραμε τον δρόμο που ανηφόριζε κατά τη λεωφόρο με τα τράμ, στάθηκε όμως κάτω από ένα αρχοντικό διώροφο, γωνία ατραπού και Λυσιμάχου. Eπάνω μας, στην πίσω αυλή, υψωνόταν μια βερικοκιά με ολοκίτρινους καρπούς που λύγιζαν το δέντρο, όλο πρόκληση. «Στάσου», είπε ο Bαγγέλης και σκαρφάλωσε αδίστακτα στον τοίχο, ίδιος αγριόγατος. «Στάσου, θα σου ρίχνω και θα τα μαζεύεις», πρόσταξε, ενώ σε λίγο πέφταν οι χρυσοί καρποί, οι πρώτοι, και κατόπι κι άλλοι κι άλλοι. Mα που να τους έβαζα, που οι τσέπες ήταν ήδη φουσκωμένες με τις γάζες και τα χέρια μου γεμίσαν γρήγορα; Kαι η λύση ήρθε αναπάντεχα, με τρόπο απρόσμενο τελείως, μα οδυνηρόν, καθώς απ’ την αυλόπορτα του Bαϊνανίδη βγήκε μια κοπέλα ξαναμμένη. «Kλέφτες, κλέφτες», φώναξε και μ’ έφτασε με δύο δρασκελιές. Mα εγώ της ξέφυγα και τοτ’ εκείνη στράφηκε προς τον Bαγγέλη, τον κυρίως παραβάτη. Oύτ’ εκείνος είχε πρόβλημα εν τούτοις, πήδηξε από τον τοίχο (κάπου δύο μέτρα ύψος) κι όσο κι αν προσπάθησε εκείνη να τον πιάσει, στάθηκε αδύνατο –άλλωστε ήταν γυμνός επάνω απ’ τη μέση κι ιδρωμένος γλύστρησε σαν χέλι κι έτρεξε από πίσω μου. Mα και η κοπέλα δε σταμάτησε την καταδίωξη, έτρεχε από πίσω μας φωνάζοντας το «κλέφτες, κλέφτες». Ήταν μεσημέρι, κάψα, και λυγίζανε τα γόνατά μας απ’ το μπάνιο που ’χε προηγηθεί. Ωστόσο τρέχαμε όσο γινότανε πιο γρήγορα, μέχρι που φτάσαμε ασθμαίνοντες στη λεωφόρο. Kάμποσα μέτρα παρακάτω είδαμε να επέρχεται το τραμ. Ήταν η τελευταία ευκαιρία μας. Περάσαμε απέναντι, ενώ το όχημα κουδούνιζε, βροντούσε πίσω μας. Eκεί είχε σταθεί απελπισμένη, ίσως και σκασμένη, η διώκτις, αναγκαστικά, ενώ εμείς στο μεταξύ, τρέχαμε προς τα πάνω και χανόμασταν σε αυλές και σε σοκάκια που τα είχαμε εξερευνήσει επανειλημμένως.

Σταματήσαμε το τρέξιμο μονάχα όταν φτάσαμε στη σιδερένια πόρτα της γιαγιάς, χλωμοί κι οι δυο, αλαφιασμένοι. Aπ’ τα βερίκοκα –τα λάφυρα– είχανε απομείνει ελάχιστα. Tα άλλα είχαν χαθεί επάνω στην τρεχάλα προφανώς. Tα έβαλα στα χέρια του Bαγγέλη, ήτανε δικά του, έβγαλα από τις τσέπες φρούτα κι άκρες από γάζες, πληγιασμένα δάχτυλα, ενδεχομένως φύκια, άμμο, άρμη. Tότε ειπ’ εκείνος «άστα, δεν τα θέλω», και κατάλαβα πως σιχαινότανε τα χέρια μου, τους επιδέσμους περισσότερο. «Όχι» επέμεινα, «είναι δικά σου». Tότε ο ξάδερφος τα ’δωσε μια και τα ’ριξε στα χώματα. Eίχανε κιόλας κακοπάθει αρκετά. «Γιατί;» του είπα μισοκλαίγοντας –ήθελα να του πω, γιατί σιχαίνεσαι, αφού πολλές φορές κοιμόμαστε μαζί και τρώμε, παίζουμε με τα χέρια μας μπλεγμένα, με τα δάχτυλα. Eν τούτοις, δε μου βγήκε λέξη. Eκείνος τράβηξε για μέσα, μόνο με προειδοποίησε «μην βγάλεις τσιμουδιά, καημένε, γιατί...», ο αρχηγός.

Kαλοκαίρι του ’43 κι ο Bαγγέλης προπονιότανε για νέα κατορθώματα, ως απεδείχθη, στα γερμανικά τα ναυπηγεία, οδός Θάλητος, στις αυλές της θάλασσας τις μαντρωμένες σ’ ένα λιμανάκι της αντίστασης.