Προσπάθησα όσο μπορούσα κι όσο με βοήθησε η μνήμη μου να αφηγηθώ τη ζωή μου και μαζί τα γεγονότα που έζησα και ήταν πάρα πολλά στον ταραγμένο αιώνα που πέρασε. Πολλοί φίλοι μου με ρωτούν αν μετάνιωσα για όσα έκανα και τι θα έκανα αν μου δινόταν η ευκαιρία να αρχίσω ξανά μια τέτοια ζωή. Πώς αξιολογώ όλα αυτά τα γεγονότα και ιδιαίτερα την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού. Το ερώτημα όμως αυτό τίθεται και στον καθένα μας, αν δηλ. η πορεία της ζωής μας θα ήταν ίδια εφόσον υποθέσουμε ότι ξαναρχίζαμε από την αρχή.
    Η απάντηση είναι απλή και κατηγορηματική· δεν μετάνιωσα για τίποτα από όσα έκανα. Γιατί πίστευα και πιστεύω βαθειά στις αρχές της Δημοκρατίας, της Ελευθερίας και της Κοινωνικής Δικαιοσύνης. Οι δρόμοι, βέβαια, που θα ακολουθούσαμε θα ήταν, κι αυτό είναι βέβαιο, διαφορετικοί. Το ζητούμενο είναι ποιους δρόμους θα παίρναμε. Κι αυτό γιατί κάθε λαός, κάθε έθνος αλλά και κάθε άνθρωπος έχει τη δική του ιδιομορφία, το δικό του τρόπο να σκέφτεται και να λειτουργεί. Κι ο ίδιος ο Μαρξ που δεν πρόλαβε να μας δώσει ένα σχέδιο οργάνωσης του Κράτους μετά τη νίκη της Επανάστασης λέει ότι αφού δεν μπορέσαμε να δημιουργήσουμε ένα σχέδιο για την οργάνωση της κοινωνίας του μέλλοντος που θα ίσχυε για πάντα, αυτό που πρέπει εμείς οι σύγχρονοι να κάνουμε είναι η ασυμβίβαστη κριτική εκτίμηση όλων των καταστάσεων. Ασυμβίβαστη με την έννοια πως η κριτική δεν φοβάται ούτε τα συμπεράσματά της ούτε τη σύγκρουση με όλες τις μορφές εξουσίας. Και δεν αναζητούμε οριστικές λύσεις και αιώνιες αλήθειες.
    Εξάλλου είναι γνωστό ότι ο Μαρξ οραματιζόταν μια επανάσταση σε μια χώρα αναπτυγμένη βιομηχανικά, πολιτικά, πολιτιστικά, κοινωνικά όπως, ας πούμε, τη Γερμανία κι ακόμη ήταν κατηγορηματικός εναντίον του κρατισμού. Όσο για την πρώην Σοβ. Ένωση, τον λεγόμενο Υπαρκτό Σοσιαλισμό, έχω τη γνώμη ότι μια και βρέθηκε ο πιο αδύναμος κρίκος του καπιταλισμού σωστά έγινε η Οκτωβριανή Επανάσταση. Σωστά ήταν τα μέτρα της εθνικοποίησης της γης ακόμη και της υποτυπώδους για την εποχή βιομηχανίας. Για να σωθεί όμως η Επανάσταση έπρεπε να επιβληθεί η Δικτατορία του προλεταριάτου. Μέχρι πότε όμως και με ποια μορφή; Η δικτατορία λειτούργησε στην αρχή σαν προλεταριακή για να μετατραπεί σε δικτατορία του ΚΚΣΕ, μετά σε δικτατορία της ΚΕ και του Πολιτικού Γραφείου για να καταλήξει σε δικτατορία ενός ανθρώπου, του Στάλιν.
    Το μεγάλο, εγκληματικό λάθος είναι ότι η γη δε μοιράστηκε στους αγρότες αλλά στα σοβχόζ και κολχόζ. Με αποτέλεσμα ο σιτοβολώνας της Ευρώπης να πεινάει και να στέκεται στην ουρά για ένα κομμάτι ψωμί ακόμη και επί Ν. Χρουσιώφ. Η έλλειψη ελευθερίας οδήγησε στα γκουλάγκ και στις ομαδικές εκτελέσεις.
    Ο Ν. Πουλαντζάς έλεγε ότι ο σοσιαλισμός ή θα είναι δημοκρατικός ή δε θα υπάρξει. Το ΚΚΕ επιμένει ακόμα ότι ο υπαρκτός σοσιαλισμός ανετράπη. Δε λέει όμως από ποιον. Δεν λέει τι έκαναν τα 12 περίπου εκατομμύρια μέλη και στελέχη του κόμματος, πώς αντέδρασαν. Δεν μας εξηγεί πώς ο Γεν. Γραμμ. του ΚΚΣΕ Ζουγκάνωφ ταυτίστηκε με έναν τόσο –ας μου επιτραπεί η έκφραση– ελαφρύ πρόεδρο όπως ο Γέλτσιν που επιβλήθηκε με τα τανκς στο ρωσικό λαό. Δε μας λέει πώς οι κομμουνιστές ψήφισαν αυτόν για πρόεδρο. Ο υπαρκτός σοσιαλισμός κατέρρευσε από τις δικές τους επιλογές και αδυναμίες.
    Όλα αυτά όμως δε μπορούν να αμαυρώσουν τις τεράστιες θυσίες, τα 20.000.000 νεκρούς κατά το Β´ Παγκόσμιο Πόλεμο και τη συντριβή του φασισμού του Χίτλερ. Οι Σοβιετικοί αποδείχτηκαν μεγάλοι πατριώτες και υπέμειναν πολλές ταλαιπωρίες, αλλά δεν πίστεψαν στο σύστημα που επιβλήθηκε και γι’ αυτό δεν το υπερασπίστηκαν. Η κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία. Ήταν απόρροια μακρόχρονης και πολυδιάστατης κρίσης την οποία είχαν επισημάνει από καιρό μαρξιστές διανοητές.
    Όσο για μάς, τη γενιά της ΕΠΟΝ, αυτή έδωσε τα πάντα για ένα καλύτερο μέλλον που δυστυχώς δεν ήρθε. Ας ελπίσουμε ότι η νέα γενιά που έρχεται θα ξαναμπεί στην πολιτική και μελετώντας κριτικά τις δικές μας εμπειρίες θα ανοίξει καινούργιους δρόμους για την ελευθερία.