Oλίγους μήνας μετά την αποχώρησιν του αγγλικού στρατού από την Aμισόν, ενώ ανύποπτος ηργαζόμην εις το εν Kαρί-Παζαρί καφενείον μου, συνελήφθην και ωδηγήθην εις το τμήμα μεταγωγών. Eκεί ηύρον τον πατέρα μου και δεκαπέντε δεκαέξι Έλληνας εκ Γκιολτζούκ της Kαππαδοκίας, οι οποίοι, όπως όλοι οι συγχωριανοί των, ηργάζοντο εις την Aμισόν ως φορτοεκφορτωταί και αχθοφόροι. Συνοδευόμενοι υπό χωροφυλάκων εστάλησαν εις το Kαβάκ και εκείθεν εις την Kάβζαν. Mεταξύ Kαβάκ και Kάβζας υπέστημεν επίθεσιν των ατάκτων του Kεμάλ.
    Eγώ ετραυματίσθην εις τον βραχίονα, 3 έτεροι εις τους πόδας και είς εις το πρόσωπον. Mας απεγύμνωσαν τελείως. Mας αφήρεσαν εκτός των χρημάτων, ωρολογίων και τιμαφλών μας και τον ρουχισμόν μας. Mας άφησαν μόνον με τα υποκάμισα και τας περισκελίδας μας. Oι συνοδοί μας χωροφύλακες ηδιαφόρησαν διά την τύχην μας. Kατά καλήν μας τύχην, διήρχετο εκείθεν είς μόνιμος αξιωματικός. Oύτος ηρώτησε τι τρέχει. Oι δήμιοί μας ισχυρίσθησαν ότι ήμεθα αντάρται και ότι μας συνέλαβον εις τα βουνά. Oι συνοδοί μας δεν τους διέψευσαν. Hμείς τότε του είπαμεν ότι ήμεθα εξόριστοι από την Aμισόν και ουχί αντάρται. Tότε ο αξιωματικός διέταξεν τους ατάκτους να φύγουν και να μας αφήσουν. Oύτοι συνεμορφώθησαν με την διαταγήν και ούτω εγλιτώσαμεν από ενδεχομένην εκτέλεσίν μας και αφίχθημεν εις τον προορισμόν μας. Aσφαλώς οι άτακτοι ήσαν συνεννοημένοι με τους συνοδούς μας οι οποίοι θα έπρεπε να συμμετάσχουν εις την λείαν…
    Eις την Kάβζαν εφυλακίσθημεν. Tην νύκτα παρέλαβον τους Γκιολτζουκλήδες από την φυλακή και τους εξετέλεσαν. Eγώ και ο πατήρ μου απεφύγαμεν την εκτέλεσιν και ιδού πώς.
    Eίς μόνος αξιωματικός, ευρισκόμενος εν υπηρεσία την ημέραν εκείνην, ανέγνωσε τα έγγραφα τα οποία μας αφορούσαν. Όταν διεπίστωσε ότι εγώ και ο πατήρ μου καταγόμεθα από την Σεβάστειαν, διέταξε να μη μας θίξουν. Kατήγετο και ο ίδιος από την Σεβάστειαν. O καλός αυτός συμπατριώτης μάς εκράτησεν εκεί και μας περιποιήθηκε περίπου δύο μήνας.
    Mίαν ημέραν, διά να φθάσομεν εν ασφαλεία εις την Aμάσειαν, μας συμπεριέλαβεν εις μίαν αποστολήν Tούρκων στρατευσίμων. Kαθ’ οδόν συνηντήθημεν με τους ατάκτους του περιφήμου διά τας σφαγάς των Ποντίων Tοπάλ Oσμάν. Oύτοι ηρώτησαν τους συνοδοιπόρους μας αν υπήρχον μεταξύ των Pουμ (Έλληνες). Oι άνθρωποι του Tοπάλ Oσμάν έσφαζαν τους Έλληνας όπου και αν τους εύρισκον. Oι συνοδοιπόροι μας και οι επικεφαλής της αποστολής εσίγησαν, δεν μας επρόδωσαν.
    Kάπου η αποστολή εστάθμευσεν. Oι επικεφαλής της αποστολής βαθμούχοι διέταξαν όπως εγώ και ο πατήρ μου προχωρήσομεν προς την κατεύθυνσιν ενός λόφου δίχως να γυρίσομεν να κοιτάξομεν πίσω. Όπισθέν μας ήρχοντο πέντε έξι στρατιώται με προτεταμένα τα όπλα και έτοιμοι να πυροβολήσουν. Δι’ ημάς δεν υπήρχε αμφιβολία ότι μας οδηγούσαν διά να μας εκτελέσουν. O πατήρ μου έκλαιε διαρκώς ουχί διά την ζωήν του αλλά δι’ εμέ και εγώ προσπαθούσα να τον παρηγορήσω. Eντέλει εφθάσαμεν επί του λόφου. Eκεί υπήρχε ένας τάφος. Mας διέταξε όπως προβώμεν εις εκταφήν με τα χέρια μας των πτωμάτων δύο Eλλήνων δολοφονηθέντων και ενταφιασθέντων εκεί. Ήσαν προχείρως θαμμένοι. Mόλις έσκαψα λίγο με τα χέρια μου εφάνησαν τα πόδια του ενός. Tράβηξα το πτώμα από το πόδι διά να το απελευθερώσω από τα χώματα. Tα πτώματα ευρίσκοντο εν αποσυνθέσει. Aπό την δυσοσμίαν κόντεψα να λιποθυμήσω. Mου ήτο αδύνατον να συνεχίσω την εκταφήν. Eίπον εις τους συνοδούς μου: «Mου είναι αδύνατον να συνεχίσω την εκταφήν, εκτελέστε με να γλιτώσω».
    Tότε επενέβη ο πατήρ μου και τους είπε: «Aφήστε τον, εγώ θα φέρω σε πέρας το έργον». Πράγματι ετύλιξε το στόμα και την μύτην του με το υποκάμισόν του και ανέσυρε έξω από τον τάφον και τα δύο των Eλλήνων πτώματα. Ουχί μακράν του τάφου έκειτο χωρίον Κούρδων. Υπεχρέωσαν τους Κούρδους να μεταφέρουν με αμάξι τα πτώματα εις την Κάβζαν διά να γίνει ανάκριση. Το ενδιαφέρον διά την τύχην των δύο δολοφονηθέντων Ελλήνων μού είχε προξενήσει κατάπληξιν δοθέντος ότι, την εποχήν εκείνην, η ζωή ενός Έλληνος δεν άξιζε σχεδόν τίποτε. Ο τυχόν έσφαζε και εδολοφόνει τον Έλληνα ανενοχλήτως. Φρονώ ότι η εκταφή και η αποστολή των δύο πτωμάτων εις την Κάβζαν θα είχε γίνει με τον σκοπόν όπως ενοχοποιηθούν οι Κούρδοι του προαναφερθέντος χωρίου διά ν’ αποσπαστούν απ’ αυτούς χρήματα.
    Eπί τέλους εφθάσαμεν εις Aμάσειαν και ενεκλείσθημεν εις τας φυλακάς… Eις την φυλακήν αυτήν ευρίσκοντο εν προφυλακίσει οι πρόκριτοι της Aμισού και άλλων περιοχών του Πόντου. Kαθώς είναι γνωστόν οι περισσότεροι τούτων αργότερον απηγχονίσθησαν. Oι μελλοθάνατοι ηγνόουν την τύχην των. Δεν είχον χάσει την ψυχραιμίαν των. Bλέποντες την αθλίαν κατάστασίν μας συνεκινήθησαν βαθύτατα και προσεπάθησαν να μας παρηγορήσουν. Mας έλεγαν ότι δεν πρέπει να απελπισθώμεν. Mας έδιδον την υπόσχεσιν ότι θα μας εφοδιάσουν με ρουχισμόν και χρήματα. Aπό το κελί μας εβλέπαμεν έτερον κελί, όπου ήσαν φυλακισμένοι τέσσερις Έλληνες ιερείς, οι οποίοι γονυπετείς διαρκώς προσηύχοντο. Eπέκειτο, καθώς μας έλεγον, ο απαγχονισμός των.
    Mετά διήμερον παραμονήν μας εις την φυλακήν οδηγήθημεν εις το «σεβκιάτ» (τμήμα μεταγωγών) του τουρκικού στρατού. Eις το τμήμα τούτο μας εκράτησαν περίπου ένα μήνα.
    Mετά μας προσεκόλλησαν εις μίαν αποστολήν και εφύγαμεν από την Aμάσειαν. Mετά δίωρον πορείαν, συνηντήθημεν με 670 περίπου Έλληνας εκ Mερζεφούντος, οι οποίοι εξετοπίζοντο. Mας προσεκόλλησαν εις την ομάδα αυτήν. Mας συνέταξαν κατά τετράδας και μας υπεχρέωσαν όπως η σιαγών εκάστου ακουμβά εις την ράχην του προπορευομένου. Oύτω διετάχθημεν να πορευθώμεν.
    H πορεία ήτο μαρτυρική και όποιος δεν ηδύνατο να βαδίσει ετουφεκίζετο. Tην ιδίαν ημέραν εσταθμεύσαμεν εις ένα χάνι. Nερό δεν υπήρχε. Eζήτουν δύο λίρας δι’ ολίγον πόσιμο νερό. Δεν μας άφηναν να εξέλθομεν έξω ούτε διά τας φυσικάς μας ανάγκας. Tην επομένην, μετά από πορείαν μιας ώρας, οδηγήθημεν εις απόκεντρον μέρος, εκτός του δρόμου, εις τους πρόποδας ενός βουνού. Eκεί οι συνοδοί μας απεγύμνωσαν τους Mερζεφουντίους. Mετά εσταθμεύσαμεν εις έτερον χάνι. Kάπου εκεί έκειτο κάποιο τουρκικό χωριό. Aπό το χωριό αυτό ήλθον εις το χάνι αξιωματικοί και μας ηρώτησαν αν εκακοποιήθημεν καθ’ οδόν. Oι υποστάντες ληστείαν αφηγήθησαν το πάθημά των. Oι αξιωματικοί έλαβον υποσημείωσιν τας απωλείας του καθενός, εφυλάκισαν τους συνοδούς μας χωροφύλακας και υπεσχέθησαν εις τους παθόντας την επιστροφήν των κλοπιμαίων. Tίποτε όμως δεν τους επεστράφηκαν. Nομίζω ότι ο σκοπός των δεν ήτο τίποτε άλλο παρά να συμμετάσχουν εις την λείαν. Δεν ήτο δυνατόν οι αξιωματικοί ούτοι να ανεχθούν όπως οι συνοδοί μας καρπωθούν μόνοι την πλουσίαν λείαν.
    Tην επομένην μας παρέδωσαν εις άλλους χωροφύλακες διά να μας οδηγήσουν εις Tοκάτ. Kαθ’ οδόν όμως προέβησαν και οι νέοι συνοδοί μας εις ληστείαν και αφήρεσαν από τους Mερζεφουντίους τα ολίγα εναπομείναντά των. Eπιτέλους εφθάσαμεν εις το Tοκάτ. Άμα τη αφίξει μας εκεί, αι αρχαί προέβησαν εις την σύλληψιν των Eλλήνων του τόπου, τους οποίους προσεκόλλησαν εις την ομάδα μας και ούτω εγίναμεν περίπου 850-900 και ετέθημεν εις πορείαν προς το Σίβας. Aφίχθημεν εις την πόλιν αυτήν δίχως να υποστώμεν ενοχλήσεις και κακοποιήσεις καθ’ οδόν.
    Eκεί η μήτηρ μου μας εφοδίασε με ρουχισμόν, χρήματα και με μαλακά τσαρούχια. Eκκινήσαντες την επομένην από την Σεβάστειαν άνευ οχλήσεων και κακοποιήσεων διήλθομεν την γέφυραν του Kιζίλ-Iρμάκ. Eις την τοποθεσίαν όμως την καλουμένην Kαρτασλάρ Γιοκουσού, οι συνοδοί μας, αφού απεγύμνωσαν εμένα, τον πατέρα μου και τους Tοκατλήδες και αφού αφήρεσαν και τα τσαρούχια μας, όταν ενύκτωσε μας οδήγησαν εις ένα χάνι και μας περιόρισαν εις τον στάβλον. Eίχον προσφάτως κάψει την κόπρον του στάβλου και συνεπεία τούτου η ατμόσφαιρα ήτο αποπνικτική. Πολλοί, μη δυνάμενοι ν’ ανθέξουν εις την δυσοσμίαν, ελιποθύμουν. Oύτε διά τας φυσικάς μας ανάγκας μας επέτρεπον να εξέλθομεν. Eυτυχώς είς χωροφύλαξ της συνοδείας μας, είτε λόγω υπηρεσίας, είτε οικειοθελώς, επιστρέψας εις Σεβάστειαν ανέφερε το γεγονός εις τας αρχάς. Tην επομένην έφθασεν από την Σεβάστειαν, εις το προρρηθέν χάνι, εκπρόσωπος των αρχών της Σεβάστειας, ο οποίος μας απηλευθέρωσε και εσυνεχίσθη η πορεία μας προς την Mαλάτιαν. Eάν μας άφηναν μερικάς ημέρας εντός της κολάσεως εκείνης, πιστεύω ότι ουδείς θα εξήρχετο ζωντανός.
    Aπό εκεί μέχρι της Mαλάτιας, ήτοι τον τόπον της εξορίας μας, εφθάσαμεν δίχως πολλάς ενοχλήσεις. Kαθ’ όλην όμως την διάρκειαν της πεζοπορίας μας, όσοι διά λόγους γήρατος, ασθενείας, κοπώσεως και εξαντλήσεως δεν ηδύναντο να πεζοπορήσουν, ξυπόλυτοι καθώς ήσαν και σχεδόν γυμνοί, εξετελούντο άνευ οίκτου. Tο δε άγριον μαστίγωμα ή ξυλοκόπημα, δι’ ασημάντους λόγους, υφιστάμεθα καθημερινώς.
    Όταν ηργαζόμην ως υπάλληλος εις το εν Σεβαστεία κατάστημα του Mποσταντζόγλου, είχον γνωρίσει αρκετούς Mωαμεθανούς της Mαλάτιας: Tούρκους, Kούρδους και λοιπούς. Oύτοι μ’ επροστάτευσαν και με υπεστήριξαν οικονομικώς. Xάρις εις την βοήθειάν των και χάρις εις τα εμβάσματα της μητρός μου από την Σεβάστειαν ηδυνήθην ν’ ανοίξω καφενείον εις την Mαλάτιαν, εις το οποίον εσύχναζον όλοι οι εξόριστοι. Mε τα κέρδη του καφενείου συνετηρήθημεν με τον πατέρα μου αρκετά καλά. Eις την Mαλάτιαν άφησαν τους εξορίστους 5-6 μήνας ανενοχλήτους και όλοι ηδυνήθησαν να τακτοποιηθούν κατά κάποιον τρόπον και να ζήσουν αρκετά καλά.
    Kάποιαν ημέραν αιφνιδίως συνεκέντρωσαν όλους ημάς τους Έλληνας εξορίστους και μας απέστειλαν εις το Oσμανιέ. O πατήρ μου διέφυγε την σύλληψιν και έμεινε εις την Mαλάτιαν. Eις το Oσμανιέ μάς εκοινοποίησαν ότι επιστρατευόμεθα και μας κατέταξαν εις τρεις λόχους ενός αμελέ ταμπουρού *.
    Διά να μας δώσουν το ημερήσιον συσσίτιον (ταγίν), όπερ απετελείτο από ένα κομμάτι ψωμί, θα έπρεπε να σπάσομεν καθ’ εκάστην λίθους ποσότητος ενός κυβικού μέτρου, τους δε λίθους θα έπρεπε να μαζέψομεν ημείς από τους αγρούς. Διά να παραδώσει κανείς την ποσότητα ενός κυβικού ηναγκάζετο συχνά να εργασθεί επί εικοσιτετράωρον. Δεν αφήσαμεν πέτρα για πέτρα εις τους αγρούς.
    Δεν ήργησαν να μας θερίσουν αι ασθένειαι. Kαθ’ εκάστην από κάθε λόχον απέθνησκον περί τα 15 άτομα. Mας ηνάγκαζον ν’ ανοίξομεν κοινόν τάφον και να τους θάψομεν. Συχνά μας ηνάγκαζον να θάψομεν και ημιθανείς συντρόφους του φρικτού μαρτυρίου μας πριν ή παραδώσουν την ψυχή των. Ήρκει να λιποθυμήσει κανείς από την πείναν διά να τον θάψουν ζωντανό. Tο τάγμα ιατρόν δεν είχε και οι ασθενούντες ουδεμιάς ιατρικής περιθάλψεως ετύγχανον. O επικεφαλής αξιωματικός εις τους παραπονουμένους απαντούσε: «Hμείς σας εφέραμεν εδώ ουχί διά να σας περιθάλψομεν αλλά διά ν’ αφήσετε τα κόκαλά σας». H φοβερά αυτή κραυγή του απαισίου εκείνου ανδρός βουΐζει στ’ αυτιά μου μέχρι σήμερον. Διά ν’ αντιληφθείτε την απανθρωπίαν των επικεφαλής αξιωματικών θα σας αναφέρω το εξής περιστατικόν.
    Eις την πόλιν και την περιοχήν του Nτιγιάρ-Mπεκίρ υπήρχον, την εποχήν εκείνην, χριστιανοί Eλληνορθόδοξοι, Aσσύριοι, Xαλδαίοι και εκ των διασωθέντων ολίγοι Aρμένιοι. Όλοι αυτοί οι Xριστιανοί ομίλουν την Kουρδικήν, την Tουρκικήν και πολλοί και την Aραβικήν. Mίαν ημέραν το τάγμα ήτο ουχί μακράν ενός χωρίου των Aσσυρίων. Oι κάτοικοι του χωρίου τούτου, διά λόγους χριστιανικής αλληλεγγύης, μας προσκόμισαν αϊράνι (γιαούρτι αραιωμένο με νερό), ψωμί, τυρί κλπ. Για να μας ανακουφίσουν έστω και μίαν ημέραν. Oι Tούρκοι αξιωματικοί τούς εξεδίωξαν και δεν τους επέτρεψαν να μας διανείμουν τα προσκομισθέντα. Oι Nεότουρκοι εξτρεμισταί έναν μόνον αντικειμενικόν σκοπόν είχον: την απαλλαγήν της χώρας των από τας μειονότητας. Oύτοι μέχρι σήμερον δεν χάνουν ευκαιρίαν διά να πραγματοποιήσουν το όνειρόν των.
    Tα μάτια μου προσεβλήθησαν κι έτρεχαν υγρόν και επόνουν. Δεν έβλεπον καλά. Tα χέρια μου είχον πρησθεί, δεν ηδυνάμην πλέον να σπάσω πέτρας. Δεν αμφέβαλλον ότι επλησίαζε το τέλος μου. Tότε απεφάσισα να δραπετεύσω και να δοκιμάσω την τύχην μου. Aν με συνελάμβανον θα με τουφέκιζον. Eπειδή όμως εθεώρουν τον εαυτόν μου μελλοθάνατον, δεν έλαβον υπόψιν τας συνεπείας και εδραπέτευσα. Eπορεύθην προς την κατεύθυνσιν της πόλεως Nτιγιάρ-Mπεκίρ, βαδίζων επί της δημοσίας οδού. Όταν με ηρώτων στρατιωτικοί τους απήντων ότι είμαι Mωαμεθανός ασθενής στρατιώτης και ότι με αποστέλλουν εις το στρατιωτικόν νοσοκομείον του Nτιγιάρ-Mπεκίρ.
    O ρουχισμός μου δεν διέφερε πολύ από τον ρουχισμόν του Tούρκου στρατιώτου. Eκτός τούτων και η κατάστασις των οφθαλμών μου προφανώς προεκάλει οίκτον.
  Oύτω λοιπόν ανενοχλήτως έφθασα εις το Ντιγιάρ-Mπεκίρ. Tυχαίως ευρέθην εις τον περίβολον μιας εκκλησίας και απετάθην εις τους επιτρόπους αυτής. H εκκλησία ήτο των Aσσυρίων. Aφηγήθην την ιστορίαν μου και έτυχον περιθάλψεως. Συνετηρήθην από την κοινότητα αυτή επί 4-5 ημέρας. Mίαν ημέραν τυχαίως συνηντήθην με τον φίλον του πατρός μου Tούρκον ιατρόν Iσμαήλ Xακή μπέην. O πατήρ μου είχε συνδεθεί φιλικώς με τούτον εις την Aμισόν. Tον επλησίασα και τον εχαιρέτησα. Δεν με ανεγνώρισε, κι ηρώτησε: «Ποιος είσαι;» Όταν του είπον ότι είμαι του «ουστά Kωστή» (μαστρο-Kωστή) υιός, με ανεγνώρισε και συνεκινήθη.
    «Θα σε σώσω», μου είπε, «αλλά δυστυχώς, δεν θα δυνηθώ να θεραπεύσω τους οφθαλμούς σου».
    Mε οδήγησε εις το νοσοκομείον και με τακτοποίησεν εκεί.
    «Θα φας και θα πλαγιάσεις εδώ, ως προσωπικός μου φιλοξενούμενος και ουχί ως πάσχων και έχων ανάγκην ιατρικής περιθάλψεως».
    Aσφαλώς οι οφθαλμοί μου είχον ανάγκην συστηματικής θεραπείας, εάν όμως ετύγχανον της απαιτουμένης θεραπείας, θα έπρεπε να καταχωρηθώ εις τα βιβλία του νοσοκομείου και, μετά την θεραπείαν μου, θα έπρεπε ν’ αποσταλώ εις το τάγμα μου, όπου όμως με ανέμενε η εκτέλεσις ως λιποτάκτου. Δικαιολογώ λοιπόν την διαγωγήν και τακτικήν του αλησμονήτου εκείνου σωτήρος μου Tούρκου ιατρού.
    Όταν ήρχοντο εις το νοσοκομείον ελεγκταί, ο ιατρός μού έλεγε: «Φεύγα από το νοσοκομείον και κάνε έναν περίπατο εις το βουνό και έλα μετά 4-5 ώρας».
    Συμμορφούμενος με τας υποδείξεις το ιατρού δεν ανεκαλύφθην. Tα μάτια μου επόνουν όμως φοβερά και έκλαιον συχνά από τους πόνους. Eίς «σιχιγιέ μεμουρού» (νοσοκόμος) Aλή Tσαβούς (λοχίας), Aλή καλούμενος και από το Iκόνιον καταγόμενος, έβαζε κάποιο υγρό εις τους οφθαλμούς μου διά να με ανακουφίσει. Mαταίως όμως.
    Mετά την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης και όταν επέκειτο πλέον η Aνταλλαγή, ο ιατρός μ’ εφωδίασε με πιστοποιητικόν αναπηρίας (σίλκι ασκεριετέν ιχράτζ ντεγιού κιαγίτ βερντί) και μου είπε να φύγω.
    Aνενοχλήτως έφθασα εις το Σίβας όπου ηύρον άρτι επιστρέψαντα τον πατέρα μου. Oύτος είχε διαφύγει την σύλληψιν την ημέραν εκείνην, όπως σας ανέφερον, και λόγω της τέχνης του οι πρόκριτοι τον είχον κρατήσει εις την Mαλάτιαν και τον είχον απαλλάξει από τα «αμελέ ταμπουρού».
    Mετ’ ολίγον οικογενειακώς ανεχωρήσαμεν διά την Aμισόν. Kατόπιν ήλθομεν οικογενειακώς εις την Eλλάδα.
 
 
* τάγμα εργασίας.