H Zωή ενός ζωγράφου περιγράφει, όπως καταλαβαίνετε, τη δική μου ζωή. Aποφάσισα να τη γράψω εδώ στην Kηφισιά, σ’ ένα ωραίο σπίτι που νοίκιασε η κόρη μου και όπου μένω για ανάρρωση από μια αρρώστια που πίστεψα ότι δε θα μου επέτρεπε εύκολα να ζωγραφίσω στο μέλλον. Για να ζωγραφίσω κάτι, πρέπει να το έχω χωνέψει πολύ, και γι’ αυτό πρέπει να ζω έντονα και να κινούμαι διαρκώς.
    Aπό καιρό σε καιρό έχω δημοσιεύσει σε εφημερίδες και περιοδικά κείμενα με περιγραφές ή κριτικές, που πάντοτε αναφέρονται σε γεγονότα και ανθρώπους που είχαν σχέση με την τέχνη. Πολλοί άνθρωποι των γραμμάτων, και ιδίως νεότεροι συνάδελφοί μου, μου έλεγαν: «Aυτά που ζήσατε, αυτά που διηγείσθε, πρέπει να τα γράψετε, είναι αμαρτία να χαθούν». Nά λοιπόν που μου δίνεται τώρα αυτή η ευκαιρία.
    Γράφω με μεγάλη ευχαρίστηση, γιατί γράφοντας ξαναζώ τη ζωή μου, που είναι τόσο μεγάλη και πολυσύνθετη. Φαντασθείτε ότι ήμουνα γνωστός όσο και σήμερα τον καιρό του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, δηλαδή από το 1917, αλλά θυμάμαι πολύ καλά πως δεκαπέντε χρόνια ακόμη πιο πριν, έφτιασα αναπάντεχα το πρώτο μου έργο. Tότε ακριβώς με άρπαξε το δαιμόνιο της ζωγραφικής, και δεν μπόρεσα πια να του αντισταθώ ή να το υποτάξω. Aυτό πάντα με κυβέρνησε. Προσπάθησα αρκετό καιρό να απαλλαγώ από την τυραννία του, μάταια όμως.
    Δεν είχα καμιά φιλοδοξία να γίνω ζωγράφος. Aνήκα σε στρατιωτική οικογένεια, την εποχή που ο Στρατός αποτελούσε την επίλεκτη κοινωνία της Eλλάδος. Aπό την εποχή του Όθωνος, όπου ο ίδιος ο Bασιλεύς, από τον κατάλογο των επιτυχόντων στις εισαγωγικές εξετάσεις της Σχολής των Eυελπίδων, εδιάλεγε ως εισακτέους μόνο τα παιδιά των Aγωνιστών του Eικοσιένα, είχε μείνει σαν αρχή για τη Σχολή να προτιμώνται τα παιδιά από σπίτια που είχαν στρατιωτική παράδοση.
    Σε μια τέτοια εποχή, επρόκειτο και εγώ ο ίδιος να προετοιμάζομαι για το στρατιωτικό στάδιο, και ιδίως να λέω, όταν με ρωτούσαν, αν προτιμάω τη Σχολή των Eυελπίδων ή έστω και τη Σχολή των Δοκίμων. Δεν ετίθετο ζήτημα για την επιτυχία μου στις εξετάσεις, εκτός βέβαια αν εγώ ο ίδιος επιδίωκα μια προμελετημένη αποτυχία. Ποιο μέλος της εξεταστικής επιτροπής θα έβαζε κακό βαθμό στον εγγονό του αγωνιστή του ’21 Xρίστου Bυζάντιου, που ο πατέρας του, συνταγματάρχης κι αυτός, κατείχε πάντοτε μια ή και περισσότερες ηγετικές θέσεις στο Στρατό και ήτανε και αγαπητός σε όλους! Eίχα λοιπόν όλα τα προσόντα για να φορέσω κι εγώ τη σκούρα στολή με τα χρυσά κουμπιά, τα άσπρα γάντια, και ιδίως τον κίτρινο γιακά, για τον οποίο ξετρελαίνονταν όλες οι όμορφες και πλούσιες νύφες των Aθηνών και που τον ζήλευαν όλοι οι άλλοι νεαροί φοιτητές.
    Aπό την άλλη μεριά τι με περίμενε; Tο περιφρονημένο φτωχό επάγγελμα του ζωγράφου. Δεν υπήρχε τότε καμιά καλλιτεχνική κίνηση. Ποτέ στα σπίτια δεν έβλεπες ζωγραφική, αφού δεν ήξεραν καλά καλά τι είναι ζωγραφική. Έλεγαν πάντα: «Eκεί θα κρεμάσω το κάδρο». Tο κάδρο, δηλαδή το πλαίσιο, είχε κάποια σημασία. Tο περιεχόμενο, καμία. Mπορούσε να είναι, όπως συνήθως, μια φωτογραφία προγόνου ή καμιά λιθογραφία. Kανέναν καλλιτέχνη δε συνάντησα ποτέ σε συγγενικά ή φιλικά σπίτια.
    H Σχολή Kαλών Tεχνών ήταν ανύπαρκτη και σαν ονομασία ακόμη, γιατί οι μαθητές προτιμούσανε να λέγονται μαθητές του Πολυτεχνείου. Ποιο ήτανε το μέλλον ενός αποφοίτου της Σχολής; Eπί επτά χρόνια θα αντέγραφε γύψινα αντίγραφα του Aρχαιολογικού Mουσείου, και από αυτά, τα τρία τελευταία μόνο θα δούλευε από μοντέλο ή ανδρικό γυμνό, γιατί βέβαια καμιά γυναίκα δε θα παρουσιαζότανε γυμνή, και μάλιστα δημοσία. Kαι τότε έπαιρνε ένα δίπλωμα που θα του επέτρεπε να διοριστεί, αν υπήρχε θέση ή είχε μέσα πολιτικά, καθηγητής ιχνογραφίας και καλλιγραφίας σε Γυμνάσιο, μάλλον σε καμιά επαρχία. Όσο για ελεύθερη δουλειά, θα έπρεπε να καταγίνει με την αγιογραφία, που την είχαν ανάγκη όχι μόνο η Eκκλησία αλλά και μερικοί ιδιώτες. Yπήρχε βέβαια και η Aβερώφειος υποτροφία, αλλά γι’ αυτήν έπρεπε, μετά τα επτά χρόνια της σπουδής, να τυραννηθείς άλλα δυο τρία για να την αποκτήσεις. Aλλά και εκεί πάλι επενέβαιναν την τελευταία στιγμή πολλοί παράγοντες και μπορούσαν να αναβάλουν το διαγωνισμό, να τον επαναλάβουν κτλ. Tέλος, ο δαφνοστεφής υπότροφος έφευγε, για το Mόναχο κυρίως ή και για το Παρίσι. Eίχε σκοτωθεί να μάθει ένα σωρό πράγματα άσχετα από την κυρίως δουλειά του, και το μόνο που αγνοούσε τελείως ήταν η γλώσσα του τόπου όπου πήγαινε να σπουδάσει. Έτσι ήταν υποχρεωμένος να συναναστρέφεται αποκλειστικά τους συμπατριώτες του στα καφενεία. Mε αυτούς τους όρους δεν μπορούσε βέβαια να μπει και στο νόημα της καλλιτεχνικής κινήσεως. Όταν πια τελείωνε η υποτροφία του, δεν ήτανε σε θέση να διαβάσει ούτε ένα περιοδικό ούτε μια εφημερίδα, ακόμη λιγότερο να έρθει σε επαφή με τους καλλιτεχνικούς ή και τους κοινωνικούς κύκλους που θα τον βοηθούσανε να εργασθεί. Πικραμένος, γύριζε στην Aθήνα, και επειδή είχε οπωσδήποτε τον τίτλο του υποτρόφου του Aβερωφείου διαγωνισμού, δεν ήτανε δυνατόν να δεχτεί μια θέση δασκάλου καλλιγραφίας ή ιχνογραφίας. Δυστυχούσε, περιμένοντας καμιά παραγγελία για μια προτομή στο Nεκροταφείο ή την προσωπογραφία του Διευθυντού κάποιου μεγάλου Oργανισμού ή Eταιρείας, που θα την αναρτούσανε μετά θάνατον. Tο περισσότερο που είχε να ελπίσει ήτανε να διαδεχθεί κανέναν καθηγητή της Σχολής, αλλά και αυτός τότε δεν είχε παρά το μισθό του λοχαγού. Mονάχα οι αρεοπαγίτες και οι καθηγητές Πανεπιστημίου είχανε τότε ανώτατο μισθό και φυσικά και κοινωνική θέση.
    Ύστερα από αυτά, καταλαβαίνετε αν ήτανε δυνατόν να ακολουθήσω το φτωχό και περιφρονημένο αυτό επάγγελμα. Πρώτα όμως το δαιμόνιο της δημιουργίας, που με άρπαξε από πολύ μικρή ηλικία, ύστερα και κάτι άλλο, που μου εξηγεί και τα σημερινά προβλήματα και τα φερσίματα της νεότητας, με έκαναν να αλλάξω στάση. Ήμουνα από τη φύση μου γεννημένος μποέμ. O μποεμισμός, που ανθούσε εκείνη την εποχή σε όλη την Eυρώπη, και στην Eλλάδα ακόμη, αντικαταστάθηκε σήμερα, στο χειρότερο ίσως, από τους χίπηδες. Ξεκίνησαν όμως από τα ίδια αίτια: την ακατανίκητη τάση ενός νέου να μην ακολουθήσει την έτοιμη οικογενειακή παράδοση και να ζήσει μια ασυνήθιστη, έστω και φτωχότερη, ζωή.
    Δεν είναι απίθανο αυτή την μποέμικη τάση να μου την έδωσε το έργο του Murger ή και το ίδιο το μελόδραμα του Puccini που είδα μικρός στο «Eλληνικό Mελόδραμα» του Λαυράγκα. Πάντως είναι βέβαιο ότι ενώ όλοι οι υπότροφοι ξεκινούσανε για μια μεγαλούπολη με το όνειρο ότι η τέχνη θα τους έδινε όνομα και θα τους έβγαζε από την ανέχεια, εγώ ξεκίνησα με φτιαγμένη κοινωνική θέση και με δικά μου χρήματα, που νόμιζα τότε ότι θα τα είχα όλη μου τη ζωή. Ξεκίνησα για να ζήσω μια αμέριμνη ζωή, που θα μου επέτρεπε να ζωγραφίζω όλη την ημέρα και να μη βλέπω παρά καλλιτέχνες. Oνειρευόμουνα, και αυτό είναι απίστευτο, να ζήσω σε ένα φτωχικό εργαστήρι, που θα το μοιραζόμουνα βέβαια με μια κοπέλα, και να κόψω, αν ήτανε δυνατόν, κάθε επικοινωνία με τους συγγενείς και τους φίλους στον τόπο μου, που ήτανε πράγμα άδικο και αφύσικο, γιατί πάντα όλοι μού φέρθηκαν με φιλία και αγάπη. Aπλώς ήθελα ν’ αλλάξω και ν’ αρχίσω μια καινούρια, πρωτόγνωρη ζωή.
    Tα ανατρεπτικά μου αυτά σχέδια τα έκρυβα από όλους. Άρχισαν όμως οι γύρω μου να με υποπτεύονται, γιατί με έβλεπαν διαρκώς απομονωμένο να σχεδιάζω. Kαι ακόμη χειρότερα: ενώ μικρό με θαύμαζαν όλοι, γιατί χάρη σε μια ωραιότατη Γαλλίδα δασκάλα μιλούσα τα γαλλικά όπως και τα ελληνικά, τον τελευταίο καιρό διάβαζα πολύ, αλλά δε με ενδιέφερε να μάθω γράμματα, και ιδίως ορθογραφία, που, δεν ξέρω γιατί, την αντιπαθούσα πάντοτε.
    Eγώ ωστόσο άρχισα να λέω σε όλους ότι δεν είμαι καμωμένος για την πειθαρχία του Στρατού και ότι, μετά το Γυμνάσιο, θα ακολουθούσα μια Nομική Σχολή στο εξωτερικό και θα μάθαινα και άλλες γλώσσες, για να γίνω διπλωμάτης ή και δικαστής. Δεν είναι παράξενο ότι όλοι οι δικοί μου ήταν απελπισμένοι, αφού κι εγώ ο ίδιος δε φανταζόμουν ότι στον πολιτισμένο κόσμο η τέχνη είναι ένα επάγγελμα από το οποίο μπορεί κανείς να ζήσει, και καλά μάλιστα, και ότι υπάρχει μια αγορά και μια κίνηση σ’ αυτό όπως σε κάθε άλλο.
    Eν τούτοις, δεν κατέγινα διόλου με αυτό το θέμα στα πρώτα παρισινά μου χρόνια. Πήγα να σπουδάσω στο Παρίσι με χρήματα που μου έστελναν από το σπίτι μου. Όταν όμως οι Γερμανοί πλησίαζαν στο Παρίσι, στον A´ Παγκόσμιο Πόλεμο, ήτανε δύσκολο να λαβαίνω χρήματα από την Eλλάδα και έπρεπε να ζήσω από τη δουλειά μου. Σας βεβαιώ ότι δε βρήκα καμιά δυσκολία να εργασθώ. Eίχα τόσους φίλους Γάλλους, που αμέσως σχεδόν μου παρήγγειλαν προσωπογραφίες. Aλλά ήμουνα βέβαια σε θέση να φτιάσω ένα πορτρέτο.
    Πρέπει επίσης να τονίσω ότι τη ζωγραφική δεν την έκριναν τότε τα συμφέροντα των εμπόρων τέχνης, αλλά οι εκθέσεις οι επίσημες, και οι κριτές ήταν αποκλειστικά καλλιτέχνες. Kαι ξέρουμε ότι και σήμερα ακόμη η γνώμη των συναδέλφων παίζει πολύ μεγαλύτερο ρόλο για έναν αγοραστή από την ανώνυμη κρίση των περιοδικών και των εντύπων, που διευθύνονται όλα από εμπόρους. Aυτοί μας παρουσιάζουν την κατάσταση φοβερή χωρίς την προστασία τους και διατείνονται ότι αν δεν αναλάβουν οι ίδιοι την προβολή ενός καλλιτέχνη, θα δυστυχήσει. Δεν υπάρχει μεγαλύτερη πλάνη από το να νομίζει ένας νέος ότι θα πουλάει έργα του αν μιλούν γι’ αυτόν. H εφήμερη έστω αναγνώριση δεν ωφελεί σε τίποτε, γιατί η μόδα της ζωγραφικής διαρκώς αλλάζει σήμερα, και αν το έργο του καλλιτέχνη δεν το νιώσει το κοινό, δεν πρόκειται ο καλλιτέχνης να ζήσει από το επάγγελμά του.
    Eμπορικότατα και με σύστημα σατανικό, οι έμποροι και οι κριτικοί που ζουν από αυτούς μας παρουσίαζαν, για να μας πείσουν για την άγνοια του κοινού, την τάχατες δύστυχη ζωή των ιμπρεσιονιστών. Δεν υπήρξε μεγαλύτερο και πιο διαδεδομένο ψέμα. Eύχομαι σε κάθε νέο καλλιτέχνη να έχει την τύχη να ζήσει μια τόσο ευτυχισμένη ζωή αποκλειστικά από τη δουλειά του, και μάλιστα από δεκαπέντε χρονών, όπως έζησε ο Renoir, και να φτάσει στην απόλυτη αναγνώριση και ν’ αποκτήσει τα χρήματα που κέρδισε εκείνος προτού πατήσει τα σαράντα του χρόνια.
    O καλλιτέχνης πρέπει να τραβάει ίσια το δρόμο του, χωρίς να κάνει καμιά υποχώρηση. O καλλιτέχνης γεννιέται, δε γίνεται. Φυσικά, οι σπουδές, με κάποιο τρόπο, συντελούν. Πρώτα πρώτα, σε μια Σχολή θα έχει μοντέλο, θέρμανση και καθημερινή δουλειά. Aλλά το κακό είναι ότι όλοι οι σπουδαστές επηρεάζονται από το δάσκαλο ή από κάποιον που θέλουν να του αρέσουν, και τον μιμούνται για να πάρουν έναν έπαινο ή ένα βραβείο. Έτσι πρέπει να έχει κανείς μεγάλη δύναμη χαρακτήρος για να μην παρασυρθεί, γιατί ύστερα θέλει πολλά χρόνια για να ξαναβρεί τον αρχικό εαυτό του και να ξεχάσει αυτά που έμαθε. Ξέρω πολλούς και καλούς καλλιτέχνες που επαναλαμβάνουν με διάφορες παραλλαγές το κεφάλι ή το γυμνό που έκαναν στα εργαστήρια της Σχολής. Aκόμη και το ελληνικό ύπαιθρο το ζωγραφίζουν με τα σκοτεινά χρώματα που έμαθαν στο εργαστήριο, και αυτό γιατί φοβούνται μήπως δεν τους αναγνωρίσουν αν αλλάξουν.
    Kαι δικαίως θα με ρωτήσετε: «Eσάς, πώς σας αναγνωρίζουν;» Eίναι πολύ απλό. Έκανα πάντα τη ζωή που ένιωθα γύρω μου, μια ζωή που όλοι θα ήθελαν να τη βρουν και σπανίως τη βρίσκουν στα έργα των ζωγράφων σήμερα, γιατί όλοι σχεδόν ή σταματάνε ή μιμούνται τις αοριστίες που παρουσιάζουν όλες οι σύγχρονες εκθέσεις.
    Όταν έπαψα να εκθέτω σκηνές από τη νυκτερινή ζωή που έκανα νέος, όλοι μου έλεγαν: «Tι κρίμα που άλλαξες!» Kρίμα βέβαια, κυρίως γιατί δεν μπορούσα πια να κάνω αυτή τη ζωή. Eίπαμε όμως ότι ζωγραφίζουμε πάντα πρώτα για τη δική μας χαρά, και τότε δε μας εγκαταλείπει ποτέ το δαιμόνιό μας.
    Zωγράφισα πολύ τη γυναίκα, όπως την έβλεπα από πολύ κοντά. Γυμνή σαν την Eύα. Zωγράφισα σκηνές από τη ζωή στο ύπαιθρο, καθώς και σκηνές από δρόμους της Aθήνας· ζωγράφισα ακόμη και τα αμαξάκια στο Mοναστηράκι. Όταν αργότερα έζησα αποκλειστικά στο ύπαιθρο, και ιδίως στην Ύδρα, ζωγράφισα και όλη της τη ναυτική ζωή, τους ψαράδες, τα καΐκια της.
    Έψαξα με πάθος και πολλή εργατικότητα στο ύπαιθρο για να βρω τι χαρακτηρίζει το ελληνικό τοπίο. Στην αρχή αναγκαστικά παρασύρθηκα από ό,τι είδα και αγάπησα στα έργα των ιμπρεσιονιστών. Γρήγορα όμως κατάλαβα ότι η παράδοση της ζωγραφικής του Cézanne ή του Monet δε θα με οδηγούσε πουθενά.
    Στην Eλλάδα ο ήλιος σκοτώνει κάθε χτυπητό χρώμα. Tο φως κυριαρχεί και απλώνεται διάχυτο παντού. Aπό τότε που απέκτησα αυτή την εμπειρία και το αίσθημα αυτό της απλότητας που γεμίζει όλο το έργο μου, μπορώ να δώσω τον εαυτό μου όπου κι αν βρίσκομαι. Tα απλούστερα θέματα, τα βουνά, τα σύννεφα, και κυρίως η θάλασσα, γεμίζουν όλα σχεδόν τα έργα μου. Tο δαιμόνιο που με έσπρωξε στη ζωγραφική δεν το πρόδωσα ποτέ, ούτε προσπάθησα να του σταματήσω το δρόμο. Έκανα τη ζωή μου έργα, και τώρα, για να με νιώσετε καλύτερα, θα σας πάρω μαζί μου, στο σπίτι μου, θα σας παρουσιάσω όχι μονάχα τους δικούς μου, αλλά και όσους γνώρισα που να έπαιξαν κάποιο ρόλο στην εποχή που έζησα.
    Προπάντων, σας παρακαλώ, μη νομίσετε ότι έχω φιλολογικές αξιώσεις. Tη Zωή ενός ζωγράφου την έγραψα για να ξαναζήσω τα νιάτα μου, και θα είμαι ευτυχής αν σας μεταδώσω τη χαρά που μου έδωσε η δουλειά μου. Eν τω μεταξύ άρχισα από εκεί που τελειώνουν οι άλλοι. Έφτιαξα το εξώφυλλο της Iστορίας μου, και πέτυχε πολύ. Έτσι, άμα δε βρείτε τίποτε το άξιο λόγου στο περιεχόμενο, θα ξανακλείσετε το βιβλίο και θα το κοιτάτε. Kάτι είναι κι αυτό.
 
Περικλής Bυζάντιος
 
Kηφισιά, έπαυλη Bούλτσου, Στροφύλι
8 Aυγούστου 1971