Ξεφυλλίζοντας, πριν ξεκινήσω να το διαβάζω, το νέο ποιητικό βιβλίο του Σταμάτη Πολενάκη Birds in the night, αναρωτήθηκα αν τα σαράντα κομμάτια πεζόμορφου λόγου που το απαρτίζουν συνθέτουν μια ποιητική συλλογή, οπότε μπορούν να διαβαστούν ανεξάρτητα το ένα από το άλλο, ή μήπως αποτελούν μιαν ενιαία ποιητική σύνθεση, οπότε ο αναγνώστης οφείλει να τα διαβάσει με τη σειρά που έχουν τυπωθεί, από το πρώτο ως το τελευταίο. Ολοκληρώνοντας την πρώτη εκείνη διερευνητική ανάγνωση, ακόμα δεν ήμουν βέβαιος αν ισχύει το ένα ή το άλλο.

Σήμερα, ωστόσο, μπορώ να εξηγήσω πλέον τη δυσκολία μου: ενώ το κάθε ποίημα ξεχωριστά αφηγείται αδρομερώς μια ιστορία ή, έστω, πατάει πάνω στα ίχνη μιας αφήγησης, όλα μαζί τα ποιήματα αφηγούνται επίσης την ίδια αυτή ιστορία με περισσότερες ή νέες λεπτομέρειες και συνεχείς αναδιπλώσεις που επαναφέρουν τα κύρια θέματα λιγότερο ή περισσότερα παραλλαγμένα, προχωρώντας ταυτόχρονα την ποιητική εξιστόρηση ένα βήμα παρακάτω. Έτσι ο αναγνώστης με κάθε νέο ποίημα που διαβάζει κινείται ταυτόχρονα από το μέρος στο όλον και από το όλον στο μέρος.

Ο αγγλικός τίτλος του βιβλίου σκόπιμα ανακαλεί το ομότιτλο ποίημα του Γάλλου Paul Verlaine, καθώς και το επίσης ομότιτλο ποίημα του Ισπανού Luis Cernuda, το οποίο αναφέρεται στο σκάνδαλο που υπήρξαν για την κοινωνία της εποχής τους ο Βερλαίν και ο Ρεμπώ. Ένα απόσπασμα από τη μεταξύ τους αλληλογραφία προτάσσεται μάλιστα ως motto στο βιβλίο του Σταμάτη Πολενάκη: «Ελάτε, λοιπόν, μεγάλη ψυχή, αγαπημένη, σας φωνάζουν, σας καρτερούν».

Τέτοιες και άλλες διακειμενικές αναφορές βρίσκονται διάσπαρτες σε όλα σχεδόν τα ποιήματα του βιβλίου, όπως και στις προηγούμενες συλλογές του ποιητή, ο οποίος φαίνεται να ορίζει με αυτό τον τρόπο τον χώρο της ποίησής του. Συναντάμε, μεταξύ άλλων, τις παραλογές των δημοτικών τραγουδιών, τον Παπαδιαμάντη και τον Νίκο Καββαδία, τον Σέλλεϋ και τον Μπάιρον, τον Λόρκα και τον Κόλεριτζ, τον Δάντη και τον Χέλντερλιν (ξανά και ξανά), τον Όμηρο και τον Ηράκλειτο, τον Ρίλκε και τον Σεφέρη (αν διαβάζω σωστά), τον Κίρκεγκωρ και την Αποκάλυψη του Ιωάννη – άλλοτε υπαινικτικά αναφερόμενους και άλλοτε με αυτούσιο το όνομά τους ή τους στίχους τους, άλλοτε βαθιά χωνεμένους μες στο ποίημα και κάποτε μάλλον τεχνητά τοποθετημένους.

Εκεί που διαφέρει, όμως, το βιβλίο αυτό του Σταμάτη Πολενάκη από τα προηγούμενά του, διαφορά τόσο θεματική όσο και ποιοτική, είναι η θέση που καταλαμβάνει αφενός ο Έρωτας και αφετέρου η Ιστορία στις σελίδες του. Ο Πολενάκης είναι ένας ποιητής με ανεπτυγμένη ιστορική συνείδηση· στον πυρήνα των ποιημάτων του τοποθετεί πάντα ιστορικά, πολιτικά και υπαρξιακά ερωτήματα, στα οποία συχνά απαντάει με την επίκληση στην Επανάσταση – μιαν επανάσταση άλλοτε διαρκή και άλλοτε αδύνατη, άλλοτε ηττημένη και άλλοτε προσδοκώμενη.

Στο Birds in the night, ωστόσο, είναι περισσότερο η Αποκάλυψη που κυριαρχεί παρά η Ιστορία. Όλα συμβαίνουν σ’ έναν τόπο καταστροφών και βασανιστηρίων, που θυμίζει περισσότερο στιγμές μιας μεταφυσικής Αποκάλυψης παρά στιγμές βιωμένης Ιστορίας: η γη είναι πένθιμη, αφιλόξενη, ακατοίκητη, ρημαγμένη, τα ποτάμια θολά, τα κύματα μολυσμένα, ο ήλιος ετοιμοθάνατος, φλόγες και παγετώνες εναλλάσσονται, οι άνθρωποι άλλοτε γυρίζουν στην εξορία, μέσα σε σκοτεινά δάση φαντασμάτων και άλλοτε είναι έγκλειστοι σε κάποιο άσυλο ή φυλακή, κρυμμένοι σε κάποιο καταφύγιο – οι τελευταίοι άνθρωποι που έχουν επιζήσει.

Ο Θεός είτε απουσιάζει (Κανείς δεν ήρθε σε βοήθειά μας περπατώντας πάνω στη νεκρή θάλασσα) είτε αρνείται να συντρέξει την ανθρωπότητα (Έπειτα το καταπέτασμα του ναού εσχίσθη και ο Θεός μάς λησμόνησε). Είναι ένας Θεός που άλλο δε γνωρίζει απ’ το να κρατά το χέρι των αρρώστων και είναι πιο ανήμπορος από τους ανθρώπους. Κι η ποίηση ακόμα, στην οποία εναποθέτει όλες του τις ελπίδες ο ποιητής, προς στιγμήν μοιάζει μάταιη κι αυτή: Όταν τα σκοτεινά χελιδόνια επιστρέψουν, μην περιμένουμε χείρα βοηθείας από την ποίηση, διαβάζουμε· και πιο κάτω: μάταιο θα ήταν ν’ αναζητήσουμε καταφύγιο στον άγγελο ή στη μούσα.

Τι μένει, λοιπόν, όταν τα πουλιά της νύχτας που γνωρίζουν το μέλλον δεν προμηνύουν καμία σωτηρία, όταν η επανάσταση δεν αναφέρεται καν, ο Θεός είναι απών ή ανήμπορος και η ποίηση μάταιη; Ο έρωτας απαντάει ο Πολενάκης· η μία έστω στιγμή θαύματος και γαλήνης που μέσω του έρωτα δίνεται στον άνθρωπο. Ολόκληρο το ποίημα χτίζεται πάνω στον στίχο «είδα τα πορφυρά μαλλιά σου να κυματίζουν», που επαναλαμβάνεται σε κάθε ενότητα του βιβλίου, σαράντα φορές συνολικά, δηλώνοντας ποια είναι η μοναδική διέξοδος, η μοναδική οδός λύτρωσης απέναντι στην απελπισία της ύπαρξης και στη συντέλεια των πάντων.

Ο έρωτας είναι η δύναμη που μπορεί να σώσει όχι μόνο τους εραστές αλλά και να γίνει ο καταλύτης για τη σωτηρία της ανθρωπότητας ή τη δημιουργία ενός νέου κόσμου: Μια νύχτα, καθώς προχωρούσαμε αμίλητοι μέσα από βουνά και ακατοίκητα δάση προς εκείνη τη νεκρόπολη, τη φωτισμένη απ’ το αχνό σεληνόφως, κάναμε το βήμα που ούτε η ποίηση επιτρέπει: είδαμε, ονειρευτήκαμε ή επινοήσαμε έναν κόσμο πιο αληθινό απ’ τον σκληρό γρανίτη του κόσμου. Ώσπου, στο τέλος, συνειδητοποιεί ο αναγνώστης αυτό που από την αρχή, ενδεχομένως, υποψιαζόταν: ότι έρωτας και ποίηση ταυτίζονται στις σελίδες του βιβλίου, ότι η δύναμη του έρωτα που αθανατίζει την ερωμένη του ποιητή και την οδηγεί στα άστρα είναι η ίδια η ποίηση: Ξέρω ότι αύριο τα σώματά μας θα επιστρέψουν στη γη ή στη θάλασσα· σήμερα όμως, κάτω από τη μεγάλη έναστρη νύχτα αγκαλιάζω τη θλιμμένη σκιά σου και με το μαχαίρι της ποίησης κόβω μία-μία όλες τις επίγειες κλωστές.

Αυτός ο προφητικός και λυρικός τόνος, που είναι ταυτόχρονα ελεγειακός και δοξαστικός και που ο Σταμάτης Πολενάκης επιτυγχάνει να τον διατηρήσει σε όλο το μήκος του βιβλίου του, καθώς και η τελική υπέρβαση -μέσω του έρωτα και της ποίησης- της θείας απουσίας και της ανθρώπινης ματαιότητας, είναι που ξεχωρίζουν το Birds in the night από τις προηγούμενες συλλογές του ποιητή, αλλά κυρίως από τα περισσότερα ποιητικά βιβλία που κυκλοφορούν και δεν καταφέρνουν να υπερβούν τη ρηχή και εγωτική συναισθηματολογία και την άρρυθμη πεζολογία – τις παιδικές ασθένειες της σύγχρονης ποίησης.

— Σταμάτης Πολενάκης, Birds in the night, Ενύπνιο: 2022, 56 σελίδες, ISBN: 978-618-5551-67-4, τιμή: €11,11.